عقل، در فقه و روایات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مرحوم کلینی در کتاب کافی، بخش جداگانه‌ای برای روایات عقل در نظر گرفته‌اند. سؤالات بسیاری راجع‌به عقل در مباحث دینی مطرح می‌شود؛ مانند:
- آیا رفتار نیرنگ‌آمیز، نشانۀ عقل انسان است؟
- آیا وسواس می‌تواند نمایان‌گر ویژگی عقل در انسان باشد؟
بسیاری از سؤالات دیگر نیز مطرح است که باید به آن‌ها پاسخ داد. در عین حال، توجه به عقل در موضوعات مختلف دینی، اهمیت این بحث را نشان می‌دهد. بنابراین عقل، با توجه به روایات و مباحث فقهی و اصولی، جایگاه مهمی دارد.
آیا می‌توانیم رفتارهای آمیخته با نیرنگ را نشانۀ عقل انسان بدانیم؟ امام صادق(ع) به این سؤال پاسخ می‌دهند: «تِلْكَ النَّكْرَاءُ تِلْكَ الشَّيْطَنَةُ وَ هِيَ شَبِيهَةٌ بِالْعَقْلِ وَ لَيْسَتْ بِالْعَقْلِ». این نیرنگ است، شیطان است، عقل نیست اما شبیه عقل است(کافی، ج۱: ص۱۱). با توجه به این روایت، آن‌چه در معاویه وجود داشت، عقل نبود، بلکه چیزی شبیه به عقل بود. نینرنگ و حقّه، نشان از عقل نیست. اگر نیرنگ نشان از عقل بود، می‌بایست پیامبران و ائمۀ اطهار(ع) همواره از این راه، برای رسیدن به اهداف خود استفاده می‌کردند. بنابراین با توجه به روایت بالا، باید حساب حقّه را از انسان عاقل جدا کنیم.
آیا وسواس نیز نشانۀ عقل انسان است؟ برای پاسخ به این سؤال، ذکر این روایت خالی از لطف نیست: «ذَكَرْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع رَجُلًا مُبْتَلًى بِالْوُضُوءِ وَ الصَّلَاةِ وَ قُلْتُ هُوَ رَجُلٌ عَاقِلٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ وَ أَيُّ عَقْلٍ لَهُ وَ هُوَ يُطِيعُ الشَّيْطَانَ فَقُلْتُ لَهُ وَ كَيْفَ يُطِيعُ الشَّيْطَانَ- فَقَالَ سَلْهُ هَذَا الَّذِي يَأْتِيهِ مِنْ أَيِّ شَيْءٍ هُوَ فَإِنَّهُ يَقُولُ لَكَ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ.»؛ بیان کردم برای حضرت صادق(ع)، مردی را که مبتلا به وسواس در وضو و نماز بود. گفتم: «او مرد عاقلی است»؛ حضرت فرمود: «چه عقلی برای اوست،حال آن‌که پیروی شیطان می‌کند؟ گفتم: «چگونه پیروی شیطان می‌کند؟ فرمود: «از او سوال کن این کار او از کجا میاید؟ پس همانا می‌گوید: از عمل شیطان است.» (کافی، ج۱: ص۱۲) بنابراین وسواس، نشانۀ عقل انسان نیست. بلکه با توجه به روایات، پیروی از شیطان است.
با توجه به روایات مختلف، نمی‌توانیم به‌طور مطلق همۀ انسان‌ها را عاقل بدانیم. روایات بالا، نیرنگ و وسواس را نتیجۀ عقل نمی‌دانند. سؤالات دیگری نیز در این بحث مطرح است که با توجه به گستردگی این موضوع، می‌توانیم مقاله‌ای مستقل با موضوع عقل بنگاریم.
#محمد_کرمی‌نژاد
