باغ و باغبانی برای عده بسیاری فعالیتی مفرح برای اوقات فراغت است.باغبانی، هنر و پیشهای زایا و مولد است که ریشههای عمیقی در تاریخ و فرهنگ هر سرزمین دارد. با اندیشیدن به جنبههای گوناگون باغبانی میتوان آن را در گسترهای از زیباییهای طبیعی و معنوی جستجو کرد، از همین رو، این دانش ارتباط تنگاتنگی با انسان دارد. امروزه با مکانیزه شدن سبک زندگی و کاهش فعالیتهای بدنی، تمایل افراد برای بهرهمندی از محصولات باغی به منظور حفظ سلامتی و پیشگیری از ابتلا به بیماریهای مزمن افزایش یافته است.
اگرچه بشر بدون این محصولات نیز قادر به ادامهی حیات بوده، اما بیشک استفاده از محصولات باغی نقش بهسزایی در ایجاد محیطی دلپذیر با حداقل استرس و سلامت جسمی و روحی انسان ایفا میکند. از سویی دیگر، باغ به عنوان چشماندازی از دنیای ایدهآل بشر شناخته میشود و از چنان ظرافت، دقت و پیچیدگی برخوردار است که کشت و کار در آن نیازمند کسب تجارب بسیار جهت افزایش میزان و کیفیت محصولات باغبانی است. در این مقاله ضمن ارائهی تاریخچهی باغبانی، به شرح انواع باغها، عوامل موثر بر رشد و نمو محصولات باغی و نکاتی در زمینهی هنر و دانش باغبانی پرداخته میشود.
بشر از دیرباز درصدد محصور کردن فضاهای مختلف جهت ساخت اقامتگاه، مسکن و محیط کار بوده و در این میان، همواره عوامل طبیعی ساختار مهم و اساسی زندگی او را تشکیل میدادند. همزیستی انسان با طبیعت موجب شده تا نیازهای روانی و سلامتی آدمی نیز تامین گردد.
باغبانی دانش و فن بررسی و پژوهش در میوهشناسی، سبزیشناسی، گلشناسی، فضای سبز پارکها و بوستانها و محیط زیست و همچنین استفاده از محصولات باغبانی در صنایع غذایی است.باغبانی عبارت است از علم کاشت وپرورش گیاهان زینتی؛ گیاهان دارویی ودرختان میوه و طراحی فضای سبز فضای سبز یا همان Landscape engineering شاخهای از علوم باغبانی است که در کارشناسی ارشد باغبانی ارائه میگردد. با پیشرفت شهرنشینی توجه به کاشت گیاهان زینتی در شهرها هم به عنوان زیبایی آن ضروری به نظر میرسد.
باغبانی فعالیت، هنر یا پیشه رویاندن گیاهان است. باغبانی پیرامون خانه و مسکن افراد و در محلی به نام باغ یا باغچه صورت میگیرد. باغها بیشتر در نزدیکی مناطق مسکونی جای دارد، یا در پیرامون شهرها و روستاها. باغچهها نیز در حیاط خانهها یا کنار خیابانها ساخته میشوند، ولی ممکن است گاه در بالای پشت بامها، پیشسراها، ایوانکها، گلشنهها (فلاورباکسها) یا نورخانهها (پاسیوها) هم ساخته شوند.
علاوه بر موارد فوق نگهداری از گیاهان و باغ داری می تواند سلامت جسمی و روحی انسان را تحت تاثیر قرار دهد :
از همین رو باغبانی، زمینهساز تحول شگرفی در جهت تکامل معنوی بشر بوده و نقش تاثیرگذاری در استخراج تجارب گوناگون محیطی و بازیابی ذهن داشته است.طبق تعریف، باغ به معنی یک منطقهی محصور جهت کشت مجموعهای از گیاهان و باغبانی، دانش کاشت و پرورش گیاهان زینتی، دارویی، درختان میوه و طراحی فضای سبز و شکلی عالی از ورزش است. به لحاظ میزان، تنوع، کیفیت و ارزش غذایی محصولات، باغبانی یکی از زیرمجموعههای مهم بخش کشاورزی محسوب میشود.
این دانش اغلب محصولات چندساله وگونههای درختی را در بر میگیرد و فراوردههای تولیدی آن بـه صورت تازهخوری مورد استفاده قرار میگیرند. شرایط خاص طبیعی و اقلیمی در ایران موجب شده تا در مناطق مختلف آن، کشت و پرورش انواع محصولات باغبانی اعـم از سردسیری، گرمسیری و معتدله صورت گیرد. در این میان، ایران تولید جهانی برخی از محصولات باغبانی نظیر پسته و خرما را به خود اختصاص داده است. این محصولات به عنوان عاملی تاثیرگذار در رشد اقتصادی کشور شناخته میشوند و از جایگاه و رتبهی ارزشمندی در سطح جهان برخوردار هستند.
در دورههای مختلف تاریخی، کشاورزی مهمترین شیوهی گذران زندگی و توسعهی جوامع بوده است. طبق شواهد تاریخی، انسان حدود 9000 سال پیش در اطراف رودهای دجله و فرات و نیل به کشت و زرع اشتغال داشت. همچنین حدود 3500 سال پیش در مصر و بینالنهرین با استفاده از روشهای مختلف آبیاری، بسیاری از گیاهان زراعی و باغی نظیر غلات و حبوبات کشت میشدند.
براساس کاوشها و حفاریهای باستانشناسی، درختکاری حدود 3000 سال پیش در ایران باستان مرسوم بوده است. از سویی دیگر، 500 سال قبل از میلاد، رومیان بر بخش بزرگی از جهان فرمانروایی میکردند و دارای اقتصادی شکوفا و مبتنی بر کشاورزی و نگهداری از باغ بودند. اما با ورود به قرون وسطی رشد و گسترش علوم، سیر نزولی را طی کرد و کشاورزی نیز در این دوران مورد توجه قرار نگرفت.
در عصر رنسانس تا اواخر قرن نوزدهم میلادی، اروپاییها با استفاده از یافتهها و اختراعات گوناگون دانشمندان، به توسعه و ترویج حوزههای مختلف علومشناختی نظیر زراعت و باغبانی پرداختند. در این میان، کشف پهنههای جدید در سال 1492 میلادی سبب شد تا حرفهی باغبانی بهویژه سبزیکاری مورد توجه قرار گیرد و کشت انواع سبزیها مانند گوجهفرنگی، سیبزمینی و… رونق یابد. در قرن اخیر، اختراع و کاربرد انواع ماشینهای کشاورزی بهویژه تراکتورهای دیزلی و جایگزینی آنها با ابزارآلات اولیه سبب پیشرفت علوم کشاورزی شده است. در چند دههی اخیر فعالیتهای پژوهشی و تحقیقاتی بیشماری جهت اصلاح و تغذیهی گیاهان و روشهای جدید کشت صورت گرفت و هزاران مقاله در این زمینه به چاپ رسید. امروزه با ساخت و تولید انواع سمپاشها علاوه بر کنترل آفات و علفهای هرز، بهینهسازی روند تولید و بهبود کیفیت محصولات ارتقا یافته است.
باغها با کاربریهای متنوع در دورههای مختلف تاریخی و در مناطق گوناگون جهان تحتتاثیر شرایط اقتصادی و سیاسی متفاوت احداث شدند. به طور کلی باغ، فضایی زیستی با ساختاری ساماندهی شده در جهت بهرهبرداری بیشتر از طبیعت و عناصر طبیعی در خدمت انسان است. گونهشناسی باغ سبب میشود تا باغها و محوطههای سبز امروزی از فرایند یکنواخت و خستهکننده به فضایی آکنده از جلوه و رنگ بدل شوند. از همین رو، این فضاهای سبز برطبق نوع کاربرد به چند نوع تقسیم میشوند.
باغ عمودی با هدف صرفهجویی در انرژی، توسعه و گسترش فضای سبز شهری و کاهش آلودگی هوا احداث میشود. این باغ به “دیوار سبز” یا “دیوار زنده” نیز شهرت دارد که در آن نمای ساختمان با گیاهان پوشیده شده است. در واقع، باغ عمودی با ایجاد زیستگاه ایمن برای گونههای گیاهی، موجب جذب گونههای جانوری و پرندگان، افزایش کیفیت عملکر اکولوژیکی و تنوع زیستی در زندگی مدرن شهری میشود. گیاهان مناسب در این نوع دیوار شامل گستره وسیعی از گیاهان همیشه سبز، سالیانه و اشکال مختلف درختان داربستی است.
سیستم هیدروپونیک به معنی کشت گیاهان بدون نیاز به خاک است. در اینگونه باغها، پرورش گیاهان به جای خاک در محلولهای غذایی نظیر آب و انواع کودها صورت میگیرد. با استفاده از این روش بازدهی تولید محصول و میزان تولید خالص در گلخانه یا زمین مورد نظر افزایش مییابد. از مزایای باغهای هیدروپونیک کشت انواع میوه، سبزی و گلهای کوچک است که همزمان از میزان فعالیتهای پرهزینه و دشوار مانند شخم زدن خاک، ضدعفونی کردن بذر و آبیاری کاسته میشود. همچنین حفظ و نگهداری آسان مواد غذایی و کمک به کنترل شرایط محیطی نظیر نور، رطوبت و حرارت از دیگر دستاورد سیستم کشت هیدروپونیک به شمار میرود.
گلخانه بخش محدودی از یک محیط برای کشت گیاهان بوده که در آن تمام عوامل طبیعی محیطی مانند دما، رطوبت، نور و میزان دی اکسید کربن کنترل میشوند. هدف از احداث گلخانه، ایجاد شرایط محیطی مناسب برای تولید محصولی معین است. از همین رو، امروزه کشت گلخانهای گل، گیاهان زینتی، انواع سبزیجات و صیفیجات یکی از حوزههای مهم سرمایهگذاری در بخش کشاورزی به شمار میرود.
باغ میوه از لحاظ اقتصادی و طراحی سودبخشترین و سادهترین نوع باغ محسوب میشود. در اینگونه باغها انواع درختان و درختچههای غیرخودرو و سایر محصولات نظیر انواع گلها و گیاهان دارویی به منظور عرضه و فروش مواد غذایی کشت میشوند. همچنین باغهای میوه علاوه بر اهداف تولیدی، در راستای زیباسازی نیز مورد استفاده قرار میگیرند. معمولا باغ میوه دارای یک یا چند ساختمان کوچک جهت اقامت باغبان یا فاقد هرگونه سازهای است.
باغ سبزیجات اغلب دارای گیاهانی است که تمامی و یا بخشهایی از آنها قابل استفاده باشند. این باغها در مقیاس متفاوتی احداث و در زمینهایی با طراحی هندسی مختلف کشت میشوند. باغ سبزیجات علاوه بر ایجاد منظرهای چشمنواز و دلپذیر، باعث جذب حشرات مفید و دفع حشرات مضر میشود.
باغ گیاهشناسی جهت توسعهی فضای سبز، ارتقای تنوع زیستی و افزایش مکانهای تفریحی در داخل و خارج از شهرها احداث میشود. به عبارت دیگر، اینگونه باغها دارای کارکردهای متفاوتی نظیر حفاظت از انواع گیاهان در بستر شهرها، آموزش و افزایش میزان مشارکت عمومی جهت حفاظت از اراضی باغ هستند. باغهای گیاهشناسی انواع رویشگاههای طبیعی از قبیل گونههای درختی، درختچهای، بوتهای، جوامع گیاهان بومی و در معرض انقراض را در بر میگیرد. همچنین این باغها مجموعهای وسیع از باغهای سنگی، صخرهای و نمایشی را شامل میشوند.
رشد و نمو گیاهان تحتتاثیر عوامل متعددی اعم از عوامل ارثی و پدیدههای محیطی است. عوامل محیطی بستر مناسبی را برای ظهور استعدادهای ارثی فراهم میکند و عوامل ارثی نشان دهندهی قابلیتهای درونی یا بالقوهی گیاه به لحاظ رشد است. به طور کلی میزان محصول نهایی به استعدادهای ارثی و محیط رشد گیاه بستگی دارد.
الف) عوامل ارثی یا عوامل درونی
این عوامل نمایانگر قابلیتهای ارثی و یا استعدادهای ذاتی گیاه از جنبههای مختلفی از قبیل رشد و نمو مناسب، مقاومتها، حساسیتها و عملکرد آن است. این صفات از طریق عامل وراثت همواره از نسلی به نسل دیگر منتقل میشوند.
ب) عوامل محیطی یا عوامل بیرونی
این عوامل امکان رشد بیشتر اندام و ساختمان گیاه، تنظیم مراحل مختلف رشد نظیر گلدهی، رسیدگی محصول نهایی و بقای نسل گیاه را فراهم میکند. مهمترین عوامل محیطی موثر در رشد و نمو گیاهان شامل هوا، آب، خاک، نور و دما است. در این مقاله به شرح هر کدام از عوامل محیطی پرداخته میشود.
هوا قادر به تامین اکسیژن و گاز کربنیک مورد نیاز گیاه است و به دلیل جریانات جوی ثابت، عامل محدود کنندهای برای رشد گیاه به شمار نمیرود. اکسیژن و گاز کربنیک روی رشد میوه و سایر اندامهای ذخیرهای گیاه نظیر ریشه تاثیر بهسزایی دارند. در مقابل، از جمله عوامل بازدارندهی رشد گیاه، آلودگی هوا و کمبود اکسیژن در خاکهای سنگین و فاقد تهویه است که منجر به توقف و یا کاهش رشد ریشه و سایر اندامهای گیاه میشود. به علاوه، هوای خشک و مرطوب به ترتیب باعث کوتاهی و طولانی شدن دورهی رشد گیاه میشود. گیاهان در محیطهای مرطوب از لطافت بیشتری برخوردارند اما در عین حال در مقابل آفات و امراض گیاهی دارای حساسیت بیشتری هستند، زیرا رطوبت هوا عامل بسیار مهمی در جذب سموم گیاهی به شمار میرود.
آب بخش وسیعی از ساختمان گیاهان را تشکیل میدهد و نقش مهمی را در تغذیهی گیاه برعهده دارد. به طور کلی گیاهان در حال رشد و دارای برگهای بزرگتر نیاز به آب بیشتری دارند. همچنین جنس گلدان موجب تغییر نیاز آبی در گیاهان میشود، به طوری که گلدانهای پلاستیکی و لعابدار نسبت به گلدانهای سفالی رطوبت بیشتری را جذب میکنند. بنابراین گیاهان در گلدانهای سفالی نیازمند آب بیشتری هستند. در هنگام آبیاری میبایست از پاشیدن آب بر روی برگها جلوگیری کرد، زیرا علاوه بر توسعهی بیماریهای مختلف، لکههای املاح موجود در آب بر روی آنها باقی میمانند.
خاک ترکیبی از مواد معدنی و آلی است و منبع مهم تامین مواد مغذی برای گیاه به شمار میرود. خاک مناسب برای باغبانی از ذرات ماسه، گیاخاک و رس تشکیل شده است. گیاخاک یا کود کامل، شامل گیاهان پوسیده بوده و برای کشاورزی بسیار ضروری قلمداد میشود، زیرا گیاهان در حال رشد میتوانند به مواد مغذی و معدنی در این خاک غنی از مواد غذایی دست یابند. از همین رو، شناخت خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک در رشد و نمو گیاهان و تولید محصول تاثیر بهسزایی دارد. از طرف دیگر، کاربرد صحیح کودهای حیوانی علاوه بر رفع برخی از نواقص خاک، موجب تقویت نفوذپذیری، افزایش حفظ و نگهداری آب و مواد غذایی و حاصلخیزی خاک میشود.
نور دارای خصوصیات مهمی نظیر کیفیت، کمیت و طول مدت نوردهی است که هر کدام در نحوهی رشد و نمو گیاه از اهمیت ویژهای برخوردار هستند. شدت نور بر روی برخی از اعمال مهم گیاهی از جمله فرایند فتوسنتز تاثیر مستقیم دارد. به طوری که با بیشتر شدن شدت نور، شدت فتوسنتز نیز افزایش مییابد و در نتیجه محصول بیشتری حاصل میشود. از طرف دیگر، شکل بیرونی و سرعت رشد طولی گیاه تحت تاثیر نور قرار دارد. به طور مثال، کمبود نور شایعترین عامل محدودکنندهی رشد گیاهان خانگی است. برای حل این مشکل میبایست گیاه خانگی به مکانی پرنور در نزدیکی پنجره انتقال یابد. همچنین یکی دیگر از روشهای تامین نور مورد نیاز گیاه در خانه، استفاده از لامپهای الکتریکی مانند لامپهای فلورسنت و کممصرف است.
هر گیاه در یک گسترهی دمایی بهخصوصی دارای بهترین رشد است. از همین رو، برخی از گیاهان مانند گوجهفرنگی به دلیل وجود دامنهی دمایی بالا، به محصولات فصل گرم شهرت دارند و برخی دیگر مانند انواع کلمها به دلیل دامنهی دمایی پایین، محصولات فصل خنک نامیده میشوند. علاوه بر این، گرما و سرمای شدید به گیاه و نواحی حساس آن مانند جوانههای گل آسیب میرساند.
استفاده از آب گرم و یا پیچیدن نوار چسب به دور دست و پاک کردن منطقهی مورد نظر منجر به مهار انواع آفات و شته بر روی گیاهان میشود. همچنین با کاشت سیر، پیاز، پیازچه و یا گل داوودی در اطراف گیاه میتوان از ورود حشرات و آفات جلوگیری کرد.