قطع کتاب چیزی فراتر از یک اندازه است، قرار است یک انسان نوشته های خود را که تراوشات ذهنی و نتیجه تلاش‌ها و مجاهدات او در روزهای طولانی است بر روی کاغذ جاری کند. در ابعادی مناسب و قابل‌استفاده در کتابخانه‌های مناطق مختلف و کیف‌ها در معرض دید مخاطب قرار دهد؛ اگر ابعادی که در نظر گرفته می‌شود تناسبی با محتویات آن نداشته باشد و استفاده از نوشته‌ها را سخت گرداند و یا از جذابیت کتاب بکاهد، باید بدانیم خیانتی بزرگ نه‌تنها در حق نویسنده، بلکه جامعه بشریت است. چه‌بسا جمله‌ای که زندگی یک انسان را برای همیشه دگرگون می‌کند، و چه‌بسا ایده‌ای که در یک کتاب، یک جرقه در ذهن خواننده‌ای میزند.
بنابراین انتخاب قطع کتاب نباید برخلاف ظاهر ساده آن سهل انگاشته شود. شما مطمئناً تاکنون با کتابی مواجه شده‌اید که انتخاب قطع کوچک برای آن سبب دشواری در خواندن شده است و این موضوع باعث گردیده از خواندن آن پشیمان شوید. این دلیل ساده یکی از چندین دلایلی است که تصمیم گرفتیم به‌طور مفصل درباره قطع کتاب سخن بگوییم؛ اما قبل از هر چیز لازم دانستیم به عمق تاریخ سفر کنیم و از تاریخچه انتخاب آن برای شروع سخنانمان بهره بجوییم.
قطع به‌اندازه طول و عرض آن گفته می‌شود. قبل از تولد صنعت چاپ که کتاب‌ها به‌صورت دستی تهیه می‌شدند، اندازه استانداردی برای کاغذها تعریف‌نشده بود و در ابعاد آن‌ها محدودیت بسیاری وجود داشت؛ درنتیجه کاتبان مجبور بودند نوشته‌های خود را با قطع کاغذها متناسب گردانند. آن‌ها آزاد نبودند که با ابعاد تصاویر و اندازه کلمات و تعداد خطوط به‌راحتی بازی کنند.
اما آن‌گونه که باقیمانده‌های کتاب‌های قدیمی نشان می‌دهند. عواملی مانند نحوه استفاده از کتاب، آن زمان نیز مانند امروز بسیار مهم بوده است و در انتخاب قطع مؤثر بوده است. به‌طور مثال؛ نسخههای کوچک از قرآن و ادعیه تهیه می‌شده است که به‌عنوان بازوبند استفاده می‌کردند یا رحلهای مختلف برای قرآن استفاده می نمودند. عامل بعدی که باید از آن سخن بگوییم، علاقه و سلیقه خوانندگان و سفارش‌دهندگان نیز یک پای ماجرا بوده است. سلاطینی مانند امیر تیمور، قرآن در قطع بزرگ را دوست داشتند.
عامل سوم حجم کتاب است که در انتخاب قطع همیشه مؤثر است. کتاب حجیمی مانند شاهنامه در قطعات بزرگ تهیه می‌شده است. کتاب‌های تاریخ مغولان مستطیل بوده است. بیاض‌های کوچک از دوران صفویه برای کتاب‌های شعر محبوب شدند.
نکته جالب‌توجهی در این میان وجود دارد؛ قطع کتب دست‌نویس از عواملی است که به مورخین در شناخت ادوار قدیمی بسیار کمک می‌کند.
اگر دید خود را از ایران به خارج از مرزها معطوف کنیم می‌بینیم که در ایتالیا و در شهر ونیز شخصی به نام مانوتیوس اولین کسی بوده است که به اهمیت قطع کتاب توجه می‌کند. او ابعادی برای کتاب در نظر می‌گیرد تا حمل آن را آسان کرده و هزینه چاپ را کاهش دهد. قبل از ابداع قطع او که وزیری نام دارد، قطع سلطانی استفاده میشد و بعد از تحولی که او در دنیای کتاب به وجود آورد؛ تعریف استاندارد خاص برای قطع کتاب رواج پیدا کرد. و اینچنین شد که نام قطعات استاندارد بر اساس شکل و اندازه کتاب و یا حتی نحوه استفاده و حمل‌ونقل انتخاب شد.
به‌طور مثال قطع در زبان انگلیسی به سه دسته تقسیم می‌شود؛ medium, royal, crown که هر دسته شامل چند ابعاد مختلف هست. در زبان عربی هم اگر مثال بزنیم به نامهای نصف، ربع، ثمن، اثنی عشری و… می‌رسیم. قبل از اینکه سراغ معرفی قطعات معمول برویم، باید بگوییم؛ قطع کتاب به ما می‌گوید فرم چاپی در چاپخانه چند بار تاشده است تا ورقه‌های کتاب تولید شود. معمولا 2 نوع فرم چاپی داریم. فرم چاپی به ابعاد 50*70 سانتیمتر و فرم چاپی به ابعاد 30*45 سانتیمتر. به‌طور مثال فرم چاپی 50*70 سانتیمتر اگر یک بار تا شود ابعاد ورق 35*50 می‌شود، اگر دو بار تا شود ابعاد ورق 25*35 می‌شود که قطع رحلی است و اگر سه بار تا شود ابعاد ورق 17.5*25 می‌شود که قطع وزیری است. پس اگر کتاب شما در قطع وزیری است، شانزده صفحه‌ی این کتاب از هشت ورق پشت و رو تشکیل‌شده که یک فرم چاپی 50*70 سانتیمتر است.
قطع کاغذ بعد از پیدایش صنعت چاپ دیگر کم‌کم خودش را از کتاب‌های خطی جدا کرد و همگام با پیشرفت در تولید کاغذ و تنوع یافتن قطعات آن استانداردهای خاصی را برای خودیافت تا هماهنگی خاصی بین کتاب‌های چاپ‌شده اتفاق بیفتد و به دنبال این استاندارد شدن کتاب‌ها، کتابخانه‌ها هم استاندارد شدند. در ذیل با توجه به اهمیتی که قطع کتاب درباز کردن جا برای کتاب دارد، به معرفی انواع قطع کتاب می‌پردازیم.
اولین قطع که مرسوم‌تر از بقیه قطعه‌ها هست؛ قطع وزیری است. اندازه کتاب‌های دانشگاهی و علمی از این نوع تبعیت می‌کنند که 17.5*25 سانتیمتر است و به انگلیسیmedium octavo گفته می‌شود.
سایز بعدی قطع رحلی است که مجلات و کتاب‌های نفیس و کتاب‌های کمک‌آموزشی و پایان‌نامه‌ها از این قطع بیشتر استقبال می‌کنند. imperial octavo اصطلاحی است که آمریکایی‌ها برای این قطع 25*35 سانتیمتری استفاده می‌کنند.
به کتاب‌های قصه‌ای که می‌خوانید تاکنون توجه کرده‌اید؟ کتاب‌هایی در ابعاد 22.5*15 هستند که به این ابعاد ما قطع رقعی می‌گوییم و انگلیسی‌ها crown octavo می‌گویند.
قطع جیبی قطع کتاب بعدی است که در دو اندازه بزرگ 12.5*17.5 و اندازه کوچک 11.5*15 برای کتاب‌ها در نظر گرفته می‌شود.
قطع خشتی مربع در اندازه 23*23 اندازه محبوب برای کتاب‌های هنری، کودکان و کاتالوگ‌ها هست و برای نسخههای خطی از زمان‌های طولانی استفاده می‌شده است.
قطع پالتویی که در کنار قطع جیبی از قطع‌های رایج هستند. در اندازه 21*11.5 است که برای کتاب‌های ادبی و عمومی بیشتر استفاده می‌شود.
از قطع‌هایی که قبلاً رایج بوده است باید به قطع بازوبندی که 2*3 است اشاره‌کنیم که برای نوشتن دعا و آیه‌های قرآن استفاده میشد.
قطع سلطانی که از نام آن‌هم پیداست؛ قطع کتاب محبوب سلاطین دوره تیموریان در ابعاد 30*40 سانتیمتر که نمونه آن شاهنامه فردوسی در کاخ گلستان است.
قطع بغلی که اندازه آن با قطع جیبی بزرگ یکی است و 5*7 میباشد باید اشاره‌کنیم.
قطع بیاض یا بیاضی که از سمت عرض شیرازه‌بندی می‌شود و از سمت طولی باز می‌شود، می‌توانیم نام ببریم که برای دعاها و زیارات در نظر می‌گرفتند.
قطع جانمازی با ابعاد 12*7 که برای چاپ قرآن استفاده‌شده است.
قطع بغدادی هم که از ابعاد آن اطلاع دقیقی در دسترس نیست؛ اما قبلاً استفاده می‌شده است.
قطع حمایلی در ابعاد 6*12 سانتیمتر که روی لباس زیرین آویزان میشد.
قطعاتی که ذکرشده مروری بود که از امروز شروع کردیم و به گذشته رسیدیم؛ امید است مقبول افتد.
در صورتی که ابهامی در مورد قطع کتاب داشتید، در قسمت نظرات بیان کنید تا به ابهامات شما پاسخ دهیم.
منبع:برگرفته از مقاله"راهنمای انتخاب قطع (اندازه) مناسب برای کتاب"در سایت انتشارات هلیا
https://www.heliapub.com/%d8%a7%d9%86%d8%aa%d8%ae%d8%a7%d8%a8-%d9%82%d8%b7%d8%b9-%da%a9%d8%aa%d8%a7%d8%a8/
