۱۰ منبع برتر و منتخب در زمینه تحقیق کیفی

My LIB Code: WU-SCR

بنا به پیشنهاد یکی از دوستان عزیز، ۱۰ منبع برتر و منتخب در زمینه تحقیق کیفی را به قراری که در ادامه می‌آید محضر شما معرفی می‌کنم. امیدوارم که مفید واقع شود و همچنین استدعا دارم تا در تکمیل این لیست، حقیر را از نظرات ارزشمند خود بهره‌مند سازید. البته لازم است بر این نکته تاکید کنم که کتب دشوار و ارزشمند بسیار دیگری را هم می‌توان به این لیست افزود لکن مخاطب اصلی این لیست، دانشجویانی هستند که در مقاطع تحصیلات تکمیلی مشغول تحصیل و تجربه می‌باشند نه اساتیدی که سال‌ها وقت خود را مصروف چنین مباحثی کرده‌اند:

شماره یک: کتاب مفاهیم کلیدی در علوم اجتماعی

Payne, G., & Payne, J. (2004). Key concepts in social research. Sage.

به عقیده بسیاری از اندیشمندان، کلید فهم هر حوزه‌ای از دانش، مفاهیم مهمی است که تئوری‌ها، الگوها و چهارچوب‌ها بر پایه آنها توسعه یافته‌اند. در زمینه علوم اجتماعی و به طور خاص تحقیق در علوم اجتماعی هم مفاهیم کلیدی و مهمی نقش‌آفرین هستند که به منظور تبدیل شدن به یک محقق کیفی لازم است تا در رابطه با این مفاهیم به درک درستی رسید. این کتاب ارزشمند که نخستین‌بار در سال ۲۰۰۴ م. توسط انتشارات معتبر سیج منتشر شد، می‌کوشد تا فارغ از پیچیدگی‌های فلسفی و با زبانی ساده بخشی از این مفاهیم مهم را به بحث گذارد. مفاهیمی چون: اقدام‌پژوهی، مقیاس‌های نگرش، موردکاوی، کدگذاری در تحقیق کیفی، تحلیل محتوا، قوم‌نگاری، تئوری‌ زمینه‌ای، مصاحبه، سطوح سنجش، مطالعات تک‌مقطعی و مطالعات در طول زمان، روش‌ و روش‌شناسی، عینیت، مشاهده، نمونه‌گیری، روایی و پایایی.

شماره دو: کتاب انجام تحقیق کیفی یک راهنمای جامع

Silverman, D., & Marvasti, A. B. (2008). Doing qualitative research: A comprehensive guide. Los Angeles: SAGE Publications.

دیوید سیلورمن چهره شناخته‌شده‌ای در عرصه تحقیق و روش‌شناسی است و به قول استاد عزیزم گربن موئرمن (دانشگاه آمستردام) اساتید بسیاری به نوشته‌های سیلورمن مدیون هستند. این کتاب که برای نخستین بار در سال ۲۰۰۸ م. به چاپ رسید، مرجع مفیدی و جامعی است که می‌تواند پاسخگوی بسیاری از سوالات در عرصه تحقیق کیفی باشد. در این کتاب به فرآیند تحقیق کیفی از آغاز تا انتها پرداخته شده است و مخاطب اصلی آن دانشجویان دکترای رشته‌های علوم انسانی بوده‌اند؛ دانشجویانی که سودای به سامان رساندن یک تز دکترا به شکلی علمی و دقیق را دارند و در این مسیر پرپیچ و خم با دشواری‌های فراوانی روبرو می‌شوند. در این کتاب شما می‌توانید مقدماتی در باب تحقیق کیفی، انتخاب موضوع، بهره‌مند شدن از تئوری‌های پیشین، انتخاب مورد مطالعه، نگارش پروپوزال، گردآوری و تولید داده، تحلیل داده و نگارش گزارش نهایی را مطالعه بفرمایید. البته سیلورمن کتاب دیگری با عنوان "تحقیق کیفی: تئوری، روش و عمل" دارد که به ویرایش چهارم رسیده و می‌تواند نقش مکمل را در این زمینه داشته باشد.

Silverman, D. (4Ed.). (2016). Qualitative research. Sage.

البته اگر بخواهیم به یک مرجع ساده و سرراست در رابطه با انجام تز دکترا به صورت کیفی هم اشاره کنیم، کتاب ذیل می‌تواند مفید باشد:

Bloomberg, L. D., & Volpe, M. (2012). Completing your qualitative dissertation: A roadmap from beginning to end. Sage Publications.

شماره سه: درآمدی بر تحقیق کیفی

Flick, U. (2014). An introduction to qualitative research. Sage.

کتاب درآمدی بر تحقیق کیفی اثر اوه فلیک برای نخستین بار در سال ۱۹۹۸ م. مطرح و بعدها ویرایش پنجم آن در سال ۲۰۱۴ م. و توسط انتشارات معتبر سیج منتشر شد. این کتاب حاوی نکات ارزشمندی در حوزه تحقیق کیفی می باشد. در این کتاب فلیک ابتدا به مباحث تاریخی مهمی در پارادایم‌ها می‌پردازد که زمینه‌ساز ظهور و رشد تحقیقات کیفی شده‌اند. سپس وی با نگاهی کاربردی‌تر ابعاد طرح تحقیق کیفی را واکاوی می‌کند و در این راستا به مسائل اخلاقی و همینطور به معیارهای ارزیابی کیفیت در انجام تحقیقات کیفی می‌پردازد. خوشبختانه این کتاب توسط نشر نی و هادی جلیلی به بهترین شکل ترجمه و به زیور طبع آراسته شده است.

شماره چهار: تحقیق کیفی و روش‌های ارزیابی / یکپارچه‌سازی تئوری و عمل

Patton, M. Q. (2015). Qualitative research and evaluation methods: Integrating theory and practice (4th Edition). Sage.

این کتاب ارزشمند از نویسنده‌ای سرشناس می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات تحقیق کیفی باشد. در این کتاب پتون ابتدا مسائل مفهومی در پویش کیفی را به بحث می‌گذارد سپس به سراغ طرح‌های کیفی و گردآوری داده‌ها می‌رود و در پایان مباحث تحلیل، تفسیر و گزارش‌دهی را با جزئیات تشریح می‌کند. خوانش این منبع معتبر برای تمامی علاقه‌مندان به حوزه تحقیقات کیفی توصیه می‌شود.

شماره پنج: تحقیق کیفی / راهنمایی برای طراحی و پیاده‌سازی

Merriam, Sharan B. (2016) Qualitative research: a guide to design and implementation San Francisco, Calif.: Jossey-Bass.

شاران مریام استاد سرشناسی در حوزه تحقیقات کیفی از دانشگاه جورجیاست که کتاب وی توانسته است از سال ۱۹۸۸م. تا ۲۰۱۶م. به ویرایش چهارم برسد و جایگاه مناسبی در بین محققان و اندیشمندان پیدا کند. این کتاب که توسط یکی از برندهای انتشارات معتبر وایلی به چاپ رسیده است، در ابتدا مفهوم تحقیق کیفی را به بحث می‌گذارد و سپس شش طرح تحقیق کیفی متداول را مطرح می‌کند: ۱) مطالعه کیفی مبنایی، ۲) پدیدارشناسی، ۳) تئوری زمینه‌ای، ۴) قوم‌نگاری، ۵) تحلیل روایی و ۶) تحقیق کیفی انتقادی. که اصولاً ارزیابی تطبیقی این طرح‌ها می‌تواند یادگیری ارزشمندی را به بار آورد. وی در ادامه به مباحث مربوط به گردآوری داده‌های کیفی می‌پردازد و سپس وارد شیوه‌های تحلیل و گزارش‌دهی می‌شود.

شماره شش: طرح تحقیق کیفی / رویکردی تعاملی

Maxwell, J. A. (2013). Qualitative research design: An interactive approach (Vol. 41). Sage publications.

این کتاب که در سال ۲۰۱۳م. به ویرایش سوم خود رسیده است، بر روی طرح تحقیق کیفی و اجزای آن تمرکز دارد که خوانش آن کتاب برای ارائه یک پروپوزال/طرح تحقیق ارزشمند برای تحصیلات تکمیلی بسیار ارزشمند می‌باشد. در این کتاب پس از مقدمات تحقیق کیفی، به چهارچوب تحقیق کیفی پرداخته می‌شود و سپس سوالات تحقیق. آنگاه روش‌ها مورد بحث قرار می‌گیرند و شیوه تدوین پروپوزال. (البته تجربه شخصی حقیر این است که کتاب نورمن بلیکی تحت عنوان طرح‌های پژوهش اجتماعی که توسط جناب آقای چاووشیان به شکلی دقیق ترجمه شده و توسط نشر نی به چاپ رسیده است، کامل‌ترین مرجع در رابطه با طرح‌های تحقیق در این حوزه دانشی است.)

شماره هفت: پویش کیفی و طرح تحقیق / انتخاب از میان پنج رویکرد

Creswell. (2013). Qualitative inquiry and research design: Choosing among five approaches (3rd ed.). Los Angeles: SAGE Publications.

نوشته‌های کرسول درباب روش‌های تحقیق آمیخته، نوشته‌های ارزشمندی است و کتاب حاضر نیز به خوبی به رویکردهای پنج‌گانه در انجام تحقیقات کیفی پرداخته است. در این کتاب کرسول علاوه بر تشریح مبانی فلسفی و پارادایمی با زبانی ساده، به پنج رویکرد: ۱) پدیدارشناسی، ۲) تئوری زمینه‌ای، ۳) قوم‌نگاری، ۴) تحلیل روایی و ۵) موردکاوی می‌پردازد و علاوه بر بررسی جزئیات هریک، معیارهایی تطبیقی برای برگزیدن رویکرد مناسب تحقیق را ارائه می‌کند. این کتاب ارزشمند توسط استاد ارزشمند آقای دانائی‌فرد به خوبی ترجمه شده و توسط انتشارات اشراقی در اختیار محققان قرار گرفته است.

شماره هشت: تحلیل داده‌های کیفی / راهنمایی کاربرپسند برای دانشمندان علوم اجتماعی

Dey, I. (2003). Qualitative data analysis: A user friendly guide for social scientists. Routledge.

خوانش این کتاب ارزشمند برای فهم تحلیل و تفسیر داده‌های کیفی برای همگان توصیه می‌شود. یان دی که این کتاب ارزشمند را توسط انتشارات معتبر راتلج منتشر کرد در این کتاب جذاب می‌کوشد تا با بیانی ساده مفاهیم پیچیده و مهمی در عرصه تحلیل داده‌های کیفی را به بحث بگذارد. جمله جذابی از یان دی از این کتاب برای من همیشه یادگاری مانده است: فرق زیادی است بین یک ذهن باز و یک کله توخالی!

شماره نه: تحلیل داده‌های کیفی / کتاب منبع روش‌ها

Miles, M. B., Huberman, A. M., & Saldaäna, J. (2014). Qualitative data analysis: A methods sourcebook (Third edition.). Thousand Oaks, California: SAGE Publications, Inc.

این کتاب را می‌توان شناخته‌شده‌ترین کتاب در زمینه تحلیل کیفی در بین دانشجویان تحصیلات تکمیلی در ایران دانست. این کتاب نخستین بار توسط انتشارات سیج در سال ۱۹۹۴ م. چاپ شد و در سال ۲۰۱۴م. به ویرایش سوم رسید. این کتاب به قول نویسندگان یک کتاب منبع روش‌هاست نه یک دستنامه جامع. لکن تلاش کرده‌ است تا به نحوی بسیار کاربردی روش‌های مختلف در تحلیل داده‌های کیفی را به بحث بگذارد. البته برداشت حقیر این است که تحلیل‌های مدنظر این کتاب تحلیل‌های عام لایه نخست می‌باشند و لازم است تا محقق کیفی در لایه بعد بر اساس روش تحلیلی منتخب بود به صورت عمیق‌تر مباحث تحلیلی را به پیش ببرد.

شماره ده: دائره المعارف تحقیق کیفی سیج

Denzin, N. K., & Lincoln, Y. S. (2017). The SAGE Handbook of Qualitative Research (5th Edition). SAGE

قطعاً نام دنزین و لینکلن بر صدر اندیشمندانی است که در حوزه تحقیق کیفی قلم زده‌اند. این دائره‌المعارف ارزشمند مستجمع جمیع نکات مهم و راهبردی در باب تحقیق کیفی است که به ویرایش پنجم رسیده و لازم است هر محقق کیفی نسخه‌ای از این دستنامه ارزشمند را در نزدیکی خود داشته باشد. البته عزیزانی که علاقه‌مند به خوانش عمیق مفاهیم نظری مرتبط با تحقیق کیفی هستند می‌توانند از کتاب ارزشمند "دورنمای تحقیق کیفی: مسائل نظری" نوشته این دو اندیشمند بزرگ بهره بگیرند لکن در نظر داشته باشند که خوانش هر صفحه از آن کتاب سنگین مؤونه زیادی طلب می‌کند لکن به همان قدر سپهرهای نوینی را می‌گشاید.

Denzin, N. K., & Lincoln, Y. S. (2008). The landscape of qualitative research (Vol. 1). Sage

پ.ن۱: برای عزیزان علاقه‌مند به حوزه تئوری زمینه‌ای خوانش مقاله ذیل توصیه می‌شود که متضمن اصلی‌ترین منابع در آن حوزه می باشد.

http://vrgl.ir/pPNNn

پ.ن۲: همچنین برای عزیزان علاقه‌مند به حوزه موردکاوی خوانش کتاب‌های ارزشمند استیک (در پارادایم برساخت‌گرایی) به قرار ذیل توصیه می‌شود و چنانچه در پارادایم پسااثبات‌گرایی سیر می‌کنید، طبعاً کتاب یین در حوزه موردکاوی منبع جذابی است:

Stake, R. E. (1995). The art of case study research. Sage.

Stake, R. E. (2006). Multiple case study analysis. Guilford Press.

Yin, R. K. (2009). Case study research: Design and methods (Vol. 5). sage.