خواندن ۹ دقیقه·۳ سال پیش

تپه میل شهرری | آتشکده‌ایی شگفت انگیز از عصر ساسانی

سراسر فلات ایران مملو از آثار تحسین ‌برانگیز با قدمت چند هزارساله است. از تپه‌های باستانی تا کاخ‌ها و معابد، تماماً از فرهنگ پویای ایران باستان نشانه‌های مثبت و آشکاری را در اختیار ما می‌گذارند. در بین صفحات این کتابِ فرهنگ کهن فصول طلایی زیادی به چشم می‌خورد.

فصولی که با نام سلسله‌های تاریخی چون هخامنشیان و ساسانیان پیوند خورده است. ساسانیان که از مذهب‌گرا ترین سلسله‌های پیش از اسلام ایران بودند از خود شواهد زیادی مبنی بر زرتشتی بودنشان به جای گذاشته‌اند.

این شواهد را می‌توان در قالب آتشکده‌ها و چهارطاقی‌هایی که متاسفانه هم اکنون تعداد انگشت شماری از آنها باقی مانده است، دنبال کرد. یکی از این آتشکده‌های زیبا و در عین حال تحسین بر انگیز در تپه میل شهر ری استان تهران قرار دارد.

بنابراین اگر علاقمند به تاریخ گذشته ایران به خصوص عصر ساسانی (معماری) آن هستید این مقاله را دنبال کنید تا با رمز و .رازهای تپه میل و بنای آتشکده‌ی منصوب به بهرام پنجم ساسانی آشنا شوید.

در این مقاله قرار است تاریخچه مختصر دین پژوهشی ایرانیان، تاریخچه‌ای از سلسله ساسانیان، سرگذشت بهرام پنجم و در نهایت موقعیت و ویژگی‌های تپه میل بیشتر شرح داده شود.

چرا به بازدید تپه میل برویم؟

· تپه میل از معدود چهار طاقی های به جای مانده از دل تاریخ گذشته ایران است.

· تپه میل آتشکده‌ایی منحصر به فرد است که عناصر معماری ساسانی را به خوبی نشان می‌دهد.

· معماری به جای مانده از بنای آتشکده تپه میل شما را به دل عصر ساسانی خواهد برد.

· بنای این آتشکده از سنگ و ساروج به صورت لایه لایه ساخته شده است.

· با رفتن به تپه میل یک سایت باستان‌شناسی روباز را از نزدیک خواهید دید.

· تپه میل تنها آتشکده اختصاصی بهرام پنجم (پادشاه مقتدر ساسانی) بوده است.

· گذر از راهروی منتهی به آتشکده گویی مصادف با گذر از سرگذشت شاهان ساسانی است.

· بر فراز این تپه می‌توانید شاهد دشت زیبا و پهناور ری باشید و تصوری از چشم انداز مردان عصر ساسانی بر اطراف داشته باشید.

آئین‌گرا بودن ایرانیان از دیرباز

تاریخچه مختصر دین پژوهشی ایرانیان

شواهد به جای مانده از کاوش‌های باستان شناسی نشان می‌دهد، ساکنان فلات ایران از دیرباز، دغدغه دین پژوهشی داشته‌اند. این دغدغه به زمان‌های بسیار دور، حتی قبل از شروع خط و تمدن برمی‌گردد. در این بین به نمونه‌ها و اشیاء آئینی بسیاری چون ونوس تپه سراب (کرمانشاه) و یا شاخ های بز آغشته به گل اخرا در شیخی‌آباد در دینور شهرستان صحنه می‌توان اشاره کرد.

این پیکرک و هزاران نمونه دیگر از این قبیل اشیای آئینی نشان دهنده این هستند که در بین ایرانیان از عصر نوسنگی(حتی آغاز نوسنگی) تفکرات آئینی و مذهبی ریشه دوانده و تا به امروز ادامه داشته است.

این تفکرات مذهبی با ورود فلات ایران به دوران تاریخی(حدود 3200 ق.م.) شکل تازه‌ایی به خود می‌گیرند. شکل‌گیری اولین حکومت فدرال فلات ایران، یعنی حکومت ایلامیان در جهت دهی به خط آئینی و مذهبی ساکنان این سرزمین بی تاثیر نبوده است. بالندگی تفکرات مذهبی ایلامیان را میتوانیم در معبد زیگورات چغازنبیل متعلق به اونتاش گال(نیمه دوم هزاره دوم ق.م) شاهد باشیم.

تاثیر و تاثرات فلات ایران و بین النهرین نیز در شکل‌گیری الهه‌گان و آئین‌های مختلف نیز اثرگذار بوده است. اما با گذشت زمان و با شکل‌گیری حکومت‌های مستقلی چون ماد‌ها، هخامنشیان و ساسانیان شاهد گسترش خط فکری مذهبی هستیم که مختص فلات ایران است.

در اوایل هزاره اول ق.م مادها که شاخه‌ایی منشعب شده از اقوام مهاجر به فلات ایران (آریایی‌ها) بودند، نشانه‌هایی از تفکرات مذهبی خودشان را در قالب آتشکدها‌یی چون نوشیجان تپه (در ملایر همدان) به جای گذاشتند.

و با شکل‌گیری اولین امپراطوری در تمام شرق باستان، یعنی هخامنشیان، شاهد اوج و گسترش آئین مزدائیسم هستیم که به کرات شاهان هخامنشی از جمله داریوش کبیر در سنگ نوشته‌های به جای مانده از خودبه نام اهورا مزدا توسل می‌جوید.

اما با حمله اسکندر مقدونی به ایران تا طلوع سلسله مقتدر دیگری، اعمال مذهبی ایرانیان در هاله‌ایی از ابهام قرار میگیرد. در نهایت با شکل‌گیری حکومت مقتدر ساسانیان دین و سیاست شکل درهم تنیده‌ایی به خود میگیرند و اینبار شاهد ظهور حکومتی مذهبی هستیم.

مروری کوتاه بر تاریخچه سلسله ساسانیان

سلسله ساسانی (224 تا 651 م) آخرین شاهنشاهی ایران تا قبل از حمله اعراب و ظهور اسلام است. این دودمان از نظر قدرت و گسترش مرزهای سیاسی گاهاً با امپراتوری هخامنشیان مقایسه می‌شود.

در حدود 427 سال قبل از حمله اعراب به ایران، اردشیر بابکان با شکست آخرین پادشاه سلسله اشکانیان (اردوان پنجم) سلسله ساسانیان را بنیان نهاد.

طی چهارصد سال حکومت شاهان ساسانی بر سرزمین ایران، جنگ‌های متعددی بین شاهان ایران و روم در گرفته که در بسیاری از این جنگها شاهان ساسانی همچون شاپور اول و خسرو انوشیروان مقتدرانه پیروز میدان بوده‌اند.

ساسانیان در هنر، سیاست، کشورداری و کشورگشایی، معماری، شعر و موسیقی و بسیاری از فنون و علوم از سرآمدان زمان بودند و تاثیر شگرفتی حتی در آیندگان خود داشتند. حتی هنر باشکوه اسلامی وام دار هنر و معماری ساسانی است.

در نهات سلسله ساسانیان با حمله اعراب و در زمان یزدگرد سوم ساسانی به غروب خود رسید. این شاهنشاهی با تمام قدرت و عظمت خود به دلیل درگیری طولانی با رومیان و سالها جنگ و درگیری پی در پی قدرت خود را از دست داد و حمله اعراب مسلمان خط پایانی برای آنان رقم زد.

دین و مذهب | حکومتی دینی به نام ساسانیان

برخورد شاهان ساسانی با مساله‌ایی به نام مذهب از هر پادشاه با پادشاه دیگر بسیار متفاوت بوده است. برای مثال شاپور اول ساسانی (فرزند اردشیر بابکان) فردی روشن بین و پذیرای آئین‌های مختلف در زمان خودش بوده است. بدین معنی که با وجود پذیرش دین زرتشت، به مانویون، یهودیان و مسحیان اجازه زندگی آزاد و تبلیغ دیشان را می‌داده است.

اما در کنار همین مساله شاهد هستیم که در زمان ظهور دیگر شاهان ساسانی مانند بهرام دوم، مبلغان مذهبی بزرگی چون کرتیر ظهور پیدا کرده و به تحریک آنان تمامی پیروان ادیان به جز زرتشتیان اعدام و سرکوب می‌شده‌اند.

بنابراین چیزی که مشخص است دین رسمی و درباری شاهان ساسانی آئین زرتشت بوده و زرتشت به عنوان پیامبر پذیرفته شده این دودمان به حساب می‌آمده است. از طرفی شواهد نشان میدهد در زمان بسیاری از پادشاهان دین از سیاست جدا نبوده و بسیاری از تصمیمات بر پایه اندیشه‌های آئینی گرفته می‌شده است.

یکی از رسوم شاهان ساسانی در زمینه گسترش و تبلیغ آئین زرتشت ساخت معابد و سازه‌های مذهبی مانند چهارطاقی‌ها با کاربری آتشکده بوده است. آنان این آتشکده را بیشتر در نقاطی از ایران که برایشان اهمیت استراتژیک داشته است بنا میکردند.

بهرام گور یا بهرام پنجم| پادشاه افسانه‌ایی ساسانی

در میان اسامی پادشاه ساسانی نام برخی از آنها بیشتر از سایرین در متون تاریخی تکرار و بر روی آنها تاکید شده است. پادشاهانی چون اردشیر بابکان (موسس سلسله)، شاپور اول(موسس بیشاپور)، بهرام دوم، خسرو انوشیروان، خسرو پرویز و بهرام پنجم ملقب به بهرام گور اسامی هستند که موثرترین پادشاهان این دودمان بوده‌اند.

بهرام پنجم پانزدهمین پادشاه دودمان ساسانی است که در سال 421 م بعد از پدر(یزدگرد اول) تخت شاهی را بدست آورد.

سوگولی ساسانیان

به بیان واضح‌تر، بهرام پنجم در فرهنگ و سنت ایرانی-ساسانی یک سوگلی تمام‌عیار است. داستان‌های بیشماری از شرح دلاوری‌ها و پیروزی‌هایش بر رومی‌ها، ترکان، هندی‌ها، آفریقایی‌ها نقل شده است.

ماجراهای وی در عشق و شکار زبانزد بسیاری از افراد بوده است. بهرام پنجم علاقه فراوانی به شکار به خصوص شکار گور خر داشته است به همین دلیل لقب وی بهرام گور بوده است. بهرام پنجم نمادی تمام عیار از شاهی در اوج دوران شکوفایی است.

وی که تاج شاهی را در رقابت با برادرش بدیت آورد و با دشمنان خارجی هم مبارزه کرد، اما عمدتاً خودش را با شکار و مهمانی‌های درباری با همسران و درباریان سرگرم نگه می‌داشت.

در دوران وی توجه زیادی به ادبیات، هنر، موسیقی، معماری، و درنهایت مذهب و دین شده است. وی علاقه فراوانی به آئین زرتشت و نفرت عجبیبی در برابر مسیحیت از خود نشان داده است.

وزیر خردمند دوران وی به نام مهر نرسه آتشکده‌های زیادی را به پاس دین زرشت در سراسر ایران بنا کرد که یکی از این آتشکده‌ها، آتشکده بهرام پنجم تپه میل شهر ری است.

موقعیت شهر ری در دشت تهران

شهرری از کهن‌ترین شهرهای ایران و جهان است و طبق تقسیمات شهری استان تهران به عنوان منطقه بیست شهرداری است که دقیقا در جنوب این استان قرار گرفته است.

سابقه سکونت در شهرری بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی به هزارهء نهم ق.م برمیگردد. همچنین طبق برخی روایات شهرری محل تولد و سکونت زرتشت پیامبر بوده است. وجود منابع آبی چون چشمه علی و خاک حاصل خیز در شکل‌گیری سکونتگاه‌ها و بعدها تمدن‌های مختلف در این ناحیه بی‌تاثیر نبوده است.

تپه میل در کجا واقع شده است؟

تپه میل، تپه‌ای باستانی ست که در 12کیلومتری جنوب شرقی شهر ری به سمت ورامین و بر روی بلندایی پهناور در روستایی به نام قلعه نو(چال طرخان) قرار گرفته است.

وجه تسمیه

دو پایه جرز مانند‌ِ به جای مانده از آتشکده بر روی تپه از دور شباهت عجیبی به برج یا میل را در ذهن انسان تداعی می‌کند به همین دلیل این تپه به تپه میل شهرت یافته است. این پایه‌های جرز مانند شباهت این چهار طاقی را پایه ستون‌های به جای مانده از آتشکده آذر گشنسب در تکاب را به ما یادآور می‌شود.

بلندای تپه میل

ارتفاع این تپه از سطح دشت‌های اطراف19 متر است . همچنین 25 متر پهنا و 20 متر نیز طول این تپه است. به‌طور کلی تپه میل وسعتی در حدود 800 در 900 متر را در برمی‌گیرد. بر بالای این تپه بنای آتشکده مستقر شده است.

معماری تپه میل| آتشکده بهرام پنجم

بقایای معماری به جای مانده از این آتشکده‌ی منسوب به بهرام پنجم ساسانی نشان دهنده این است که این بنا متشکل از گل، خشت، لاشه سنگ و گچ بوده است. بنای اصلی آتشکده بر بلندای تپه میل و در راستای شرقی غربی برپا شده است.

طرح کلی بنا به شکل تالار ستون‌دار با دو ردیف ستون چهارگوشه سه‌تایی که به طور کلی به 3 قسمت تقسیم می‌شوند، است.

در بنای حال حاضر یک جفت قوس هلالی با نقطه بیضی می‌بینیم. این قوس هلالی در راستای محور تالار اصلی، راهرویی کم عرض به مانند تونل، سرتاسر طول تالار را از زیر طی میکند که در انتهی غربی، راهرویی هم عرض، بر آن عمود می‌شود.

نکته جالب این است که ورودی اصلی زیرین در قسمت جبهه شرقی و در زیر ایوان اصلی قرار دارد. همچنین لازم به ذکر است که یک بخش مرکزی با پهنای بیشتر و دو بخش جانبی کم عرض‌تر، ورودی اصلی تالار آتشکده در جبهه شرقی از طریق یک ایوان چهارستونی مدور که پایه‌های سر ستون‌های آنها در گوشه‌های شمال شرقی و جنوب است به سمت شرق ایوان برپاست.

کاوش های باستان‌شناسی در تپه میل

سابقه فعالیت‌های باستان‌شناسی درتپه میل مربوط به 1909 شمسی و مربوط به فعالیت‌های باستان‌شناسی ژاک دمورگان فرانسوی می‌شود. اما در طی بررسی‌های سطحی و کاوش‌های باستان‌شناسی که توسط اریک اشمیت(باستان‌شناس فقید آمریکایی) در دشت ری انجام گرفت، تپه میل نیز مورد بررسی‌های وی واقع شد. اما مرگ زود هنگام اشیت مانع از انتشار گزارش‌های مکتوب او شد.

همچنین عملیات مربوط به حفاظت و مرمت توسط علی حاکمی در دهه 30 خورشیدی به دستور وزارت فرهنگ وقت صورت گرفته است.

آخرین دوره کاوش‌ها و مطالعات باستان شناسی این تپه نیز مربوط به سال 1387 و به سرپرستی زرین تاج شیبانی بوده است.

امکانات گردشگری

در کنار این تپه موزه‌ایی ساخته شده که اشیا وآثار بدست آمده شامل مجسمه، ظروف وگچ‌بری‌های ساسانی در آن نگهداری می‌شود. همچنین اتاق نگهبانی، سرویس بهداشتی و فضای مناسب برای پارک خودرو وجود دارد.