چند سالی‌ست واژه «اکوسیستم» در فضای کسبوکار ایران، به ویژه در کسبوکارهای نوآورانه، به‌کار برده می‌شود. مثل اکوسیستم کارآفرینی، اکوسیستم استارتاپی و غیره.
اکوسیستم یک مجموعه نظام‌مند طبیعی شامل گیاهان، حیوانات و کلیه موجودات زنده در یک ناحیه مشخص است که همه اجزای آن با یکدیگر و با همه عوامل و اجزای غیرزنده آن محیط در تعامل هستند. بنابراین تمامی این اجزاء و عوامل گاه در همکاری و گاه در رقابت با یکدیگر هستند و هدف نهایی حفظ کلیت اکوسیستم و نه بقای تک تک اجزای آن است.
یکی از کاربردهای اصلی این واژه آنجایی‌ست که دیگر کمتر از واژه «صنعت» برای توصیف یک بخش صنعتی استفاده می‌شود. مثلا به جای صنعت خودروسازی می‌گویند «اکوسیستم خودروسازی» و مواردی از این دست. در واقع در یک اکوسیستم همه بازیگران و ذینفعان درنظرگرفته شده و نقش همه آنها در پیشبرد یا پسرفت اهداف اکوسیستم مدیریت می‌شود.
اما علاوه بر این، اکوسیستم ریشه و خاستگاه مهمتر و راهبردی‌تری در استراتژی‌های کسبوکارهای مدرن دارد که به آن اشاره‌ای مختصر می‌کنیم :
اکوسیستم کسب و کار : Business Ecosystem
مفهوم اکوسیستم کسبوکار اولین بار توسط آقای جیمز مور و در یک مقاله معروف که در سال 1993 در مجله هاروارد چاپ شد، مطرح گردید. طبق نظر آقای مور یک اکوسیستم کسبوکار، ساختار و رفتار شبکه‌ای از سازمان‌های با تکنولوژی بالا را تشریح می‌کند که یک پلتفرم کلیدی تکنولوژیکی را به اشتراک می‌گذارند.
مثالهایی از اکوسیستم‌های کسبوکار :
شاید ملموس‌ترین مثالها را بتوان اکوسیستم نرم افزارهای متن‌باز، اکوسیستم دایره المعارف‌های ویکی که از خرد و دانش جمعی خلق شده و رشد می‌کنند و در کسب وکارهای معروف اکوسیستم‌هایی چون اپل، آی بی ام، وال‌مارت، مایکروسافت و ... نام برد.
آقای مور شرکت اپل را به عنوان لیدر خلق اکوسیستم در چهار صنعت اصلی می‌داند : کامپیوترهای شخصی، انواع لوازم الکترونیکی مصرفی، اطلاعات و ارتباطات. در اکوسیستم کسب و کار مایکروسافت، موفقیت شرکت در بقا و رشد سیستم عامل ویندوز به شدت به عملکرد همه بازیگران اعم از تولیدکنندگان سخت‌افزارها، نرم‌افزارها، سرویس‌های مختلف و مواردی مشابه در این حوزه بستگی دارد.
در ایران نیز در سالهای اخیر استراتژی و مدل کسبوکار اسنپ به عنوان یک پلتفرم چندوجهی در حوزه حمل‌و‌نقل و جابجایی به سمت مفهوم اکوسیستم کسبوکار حرکت کرده است که بعدها در مقاله‌ای جداگانه به اکوسیستم کسبوکار اسنپ خواهم پرداخت.
اکوسیستم دیجیتال :
اکوسیستم دیجیتال محیطی بدون مرزهای محدود یا از پیش‌تعیین‌شده متشکل از بازیگران مختلف شامل انسان‌ها، شرکت‌ها، فرآیندها، ماشین‌ها، ابزارها، نرم‌افزارها یا پروتکل‌ها است که تعامل و ارتباطات آنها از طریق سیستم‌های عامل دیجیتال و برروی زیرساخت‌های دیجیتال جریان پیدا می‌کند.
یک اکوسیستم دیجیتال تنها کنار هم قراردادن اجزای مختلف در کنار یکدیگر و تجمعی از آنها نیست. بلکه خلق یک فضای جدید و خلق ارزش‌هایی بیشتر یا متفاوت از جمع ارزش‌های هرکدام از اجزا است که به واسطه تکنولوژی، سرعت و پذیرش تغییرات پیش‌رو، سرعت رشد و موفقیت در اکوسیستم‌های دیجیتال بسیار سریعتر از اکوسیستم‌های فیزیکال شده است.
مفهوم اکوسیستم کسبوکار دیجیتال Digital Business Ecosystem :
ادغام مفاهیم قدیمی تشریک مساعی در کسبوکار مانند «مشتری و ارائه دهنده» (Client-Server) ، مدلهای توزیع‌شده همتا به همتا (pear to pear ) و مدلهای ترکیبی دیگر، موجب هم‌افزایی ویژگی‌های این مدل‌ها و قابلیت‌های جدید در اکوسیستم دیجیتال می‌شود. بنابراین تشریک مساعی همه اجزا و اعضای اکوسیستم دیجیتال در بقا و رشد آن بسیار مهم است. اکوسیستم کسبوکار دیجیتال از طریق تعامل می‌تواند ارگانیسم‌ها و اکوسیستم‌های دیگری را از محیط دیگر به درون خود بیافزاید و با این شیوه همه اجزا و اعضای اکوسیستم با هم توسعه می‌یابند.
از همین رو مفهوم خلق و تکامل مشترک و یا «هم‌تکاملی» یکی از مهمترین شاخصه‌های یک اکوسیستم و به طور ویژه اکوسیستم دیجیتال است که تنها از طریق تعامل سازنده و فزآینده و قدرت تحلیل بالای اعضای سیستم با محیط بیرونی و درونی حاصل می‌شود. همچنین این هم‌تکاملی در اکوسیستم‌ها، از طریق افزایش سرعت در پذیرش تغییرات لازم توسط همه اعضای درون اکوسیستم و یا مهاجرت عامل‌ها بین اکوسیستم‌های مختلف تسهیل و تقویت می‌شود.
اکولوژی خلق ارزش :Value Creating Ecology
مهمترین مشخصه‌ای که در اکوسیستم‌های کسبوکار دیجیتال مورد تغییر بنیادی و انقلابی قرار می‌گیرد، شیوه خلق ارزش است. در اکوسیستم‌های دیجیتال فرآیند خلق ارزش به سمت «اکولوژی خلق ارزش» در حال تغییر است.
اکولوژی مجموعه شناخت‌هایی است که درباره اثرات محیط بر روی موجودات زنده، اثر موجودات زنده بر روی محیط و اثرات موجودات زنده بر روی همدیگر به‌دست آمده است. اکوسیستم یک مجموعه از موجودات زنده و غیرزنده است که همگی بر روی هم اثر دارند و دانش کشف و بررسی این روابط را «اکولوژی» می‌گویند.
اکوسیستم کسبوکار و خلق ارزش در این محیط، کاملا از فضاهای زندگی و طبیعت الهام گرفته شده و به همین دلیل شناخت روابط و راهکارهای رشد و بقای اکوسیستم کسبوکار تحت عنوان «اکولوژی خلق ارزش» نام گرفته است. اکولوژی خلق ارزش، توصیفی مدرن از استراتژی برای صنایع و کسبوکارهای خلاقانه است.
حرکت از سمت زنجیره تامین و زنجیره ارزش به سمت « اکولوژی خلق ارزش » :
در سالهای گذشته مفهوم «زنجیره تامین» به زنجیره ارزش Value Chain تغییر کرد و تکامل یافت. هدف این بود که در هر مرحله و حلقه از زنجیره به جای صرفاً کمینه‌سازی هزینه بهینه‌سازی ارزش مدنظر قرار گیرد. این موضع در اکوسیستم کسبوکار به مفهومی پیچیده‌تر به نام «اکولوژی خلق ارزش» تبدیل شده است.
در اکولوژی خلق ارزش چرخه خلق ارزش یک مسیر خطی و استاتیک نیست. بلکه یک جریان چندجهته و کاملا پویا و داینامیک است و از طریق یک یا چند شبکه، ارزش یا ارزش‌های متعددی خلق می گردد. مفهوم شبکه در کسب و کار جهت و سمت انتقال اطلاعات، قدرت، خلاقیت و تصمیم‌گیری‌ها را از حالت خطی خارج کرده و هر فرد یا عضوی از شبکه، ایده‌ها و ارزش‌های جدیدی را هم دریافت و هم خلق می‌کند.
حرکت به سوی «اکولوژی خلق ارزش» نیاز به حداقل سه تغییر بنیادین در تفکر استراتژیک و تدوین مدل کسبوکار دارد :
1- تغییر مفهوم «مصرف‌کننده» به «هم‌آفرین ارزش»
دیگر مشتری فقط یک مصرف‌کننده خدمت ارائه شده نیست. بلکه در خلق ارزش و خدمت نهایی با ارائه‌دهنده مشارکت می‌کند و ارزش پیشنهادی نهایی،حاصل خلق مشترک همه اعضای اکوسیستم است.
2- تغییر مفهوم «ارزش محصول» به «ارزش شبکه»
ارزش در اکولوژی خلق ارزش به سمت ارزش شبکه و کلیه ارتباطاتی که در اکوسیستم موجب خلق ارزش می شود حرکت می‌کند.
3- تغییر مفهوم ساده «همکاری یا رقابت» به مفهوم پیجیده «همکاری در عین رقابت»
هرکدام از این کلیدواژه‌ها توصیف و تشریح مفصلی دارند و چگونگی رسیدن به آنها در کسبوکارهای مدرن و آینده بحث اصلی دانشگاهها و بخش‌های تحقیق و توسعه کسبوکارهای بزرگ و پرسرعت اخیر دنیاست که شرح آنها فرصت طولانی می‌طلبد.
سخن آخر :
مفاهیم مطرح‌شده در این مقاله از جمله نکات بسیار مهم و تاثیرگذار در سبک طراحی و تدوین مدل کسبوکارهای مدرن در دنیا و ایران است که به شدت از تغییرات محیطی اعم از نگرش و رفتار مصرف‌کننده، جهش‌های تکنولوژیکی و همچنین مدلهای رقابت در بازار نشأت گرفته و برعکس برروی آنها تاثیر نیز می‌گذارد. دنیای کسبوکارهای مدرن حال حاضر و آینده به شدت به این مفاهیم وابسته‌اند.
در این نوشته به صورت خلاصه به نکات اصلی و پایه‌ای اشاره شد. بحث دراین باره بسیار است. امیدواریم فرصت بررسی بیشتر کسبوکارهای مبتنی بر اکوسیستم در آینده فراهم شود.
