متنی که پیش روی شما است یک مقاله وبلاگی در خصوص محصولی به نام زرشک، اما این یعنی چی. هرچیزی که در این مقاله خواهم نوشت دریافت ها یا برداشت های شخصی من هست و قرار نیست برای بیان حرف یا ادعا ها در این مقاله منابعی رو خدمت شما خواننده عزیز معرفی کنم. این دلنوشته به نوعی نگرانی و دغدغه من بعنوان یک کشاورز، زرشک کار، یک زاده سرزمین یاغوت سرخ و کسیه که بیش از یک سوم عمر خودش را تا امروز در توسعه فن آوری های بعد از برداشت زرشک صرف کرده. وقت شما برای من بسیار ارزشمنده و لذا از بیان هجویات خودداری خواهم کرد و اگر ازخوندن این مقاله لذت بردین یا دغدغه مشترکی با من داشتین، نظر و پیشنهاد خودتون رو بنویسید تا در شبکه ای از هم اندیشی و هم افزایی بتونیم گره کوچکی از این صنعت و محصول مغفول مانده رو بازکنیم.
بیاین داستان رو اینطوری شروع کنیم، حس شما بعد از شنیدن کلمه «زرشک » چیه؟ ، آدم های مختلف می تونن احساسات متفاوتی رو بیاد بیارن ، برای من و برای خیلی از همشهریا و هم استانی هام شنیدن این کلمه احساسات مبهمی از ترشی دلچسب و جاری شدن آب دهان، نیش سوزناک خارهای زرشک برای مقابله با دستان غارتگر ما که داریم دسترنج یک سالش رو به یغما می بریم، هوای سرد و نمناک و محصولی که باید به سرعت و قبل از باران بعدی جمع آوری بشه، دشت های زرد رنگ زیبا در بهار و کندو های عسل که به خوبی در دشت ها رویت می شن تا عسل زرشک جمع آوری کنن، دشت های سرخ در فصل پاییز چه وقتی زرشکا روی درختا منتظر چیده شدن هستن و چه وقتی زمین های کاهگل شده رو با خرمن های زرشک می پوشونن تا زرشک ها خشک بشه و جمع آوری و تکاندن تالارهای زرشک (اصطلاحی که برای انبارهایی بکار می رن که شاخه های زرشک رو روی داربست هایی از جنس چوب برای مدت 4 تا 6 ماه بسته به شدت بارندگی ها در فصل پاییز و زمستان نگهداری می کنند تا خشک بشه)، بادکش کردن و دم گیری و خارچینی تا دست چین کردن و در نهایت بسته بندی اونه.
همه اینا رو گفتم تا بخاطر بسپارین اونچه که به اشتباه یا غیر عمد توسط رسانه ها و برنامه های مختلف از نام زرشک بر اذهان شما نقش می بنده و یادآور حس کم ارزشی و بی بها بودن برای محصول زرشک رو داره، در ذهن ما خراسانی ها ( که امروز باید بگیم خراسان جنوبی ) ها جایی نداره. این ذهنیت اشتباهی که دستپخت کم کاری ما است ، امروز با تلاش مضاعف و همت جمعی همه ایرانی ها باید تغییر کنه تا این محصول ارزشمند بتونه جایگاه خودش رو در چرخه مصرف و نقش سلامت افزای خود رو در زندگی ما ایفا کنه.
اما لازمه کمی اطلاعاتتون رو راجع به انواع زرشک موجود در ایران بالا ببرم. بنده سه نوع زرشک می شناسم و شیوه آشنایی خودم رو براتون شرح میدم. بیشترین سهم بازار از تولید زرشک رو زرشک بی دانه قرمز به خودش اختصاص میده، این زرشک همون زرشکی هست که بخش عمدش یعنی تقریبا همش در استان خراسان جنوبی تولید میشه. این زرشک رو به نام علمی بربریس ولگاریس میشناسن.
نوع دیگه زرشک، زرشک قرمز دانه دار هست. این گونه زرشک عمدتا بصورت وحشی و در بسیاری از کوهستان ها بصورت پراکنده وجود دارد. میزان تولید این محصول خیلی کم و محدوده و در استان خراسان محصول این درخت ها رو برداشت نمی کنن. محصول این نوع زرشک یه هسته داره که بخش عمده میوه رو تشکیل میده، میزان آب یا درصد رطوبت این محصول بسیار کمتر از زرشک بی دانه و محصول ترش تر هست.
یک نوع زرشک دیگر هم که در ایران وجود دارد و بصورت وحشی در عرض های شمالی تر کشور رشد می کنه، زرشک سیاه هست. این زرشک هم در نوع دانه دار و هم در نوع بی دانه در کوهستان های نوارهای شمالی کشور رشد می کنه. محصول این درختان بسیار گران و برداشت اونها سخت و محدوده.
ضرورت توجه بیشتر به «مکمل غذایی زرشک»
به این دلیل عنوان مکمل غذایی رو برای زرشک انتخاب کردم، چون من از خواص بی نظیر اون برای سلامتی بدن آگاهم. در مقالات دیگه ای حتما در این خصوص توضیحات بیشتری رو ارایه خواهم داد. توسعه ارتباطات و فناوری هایی که به واسطه ظهور همه گیری کرونا بیش از پیش باعث شدن تا رویکرد کم تحرکی و به تبع عادت های ضدسلامتی ما، دور کاری سلامت جوامع امروزی رو به خطر بندازن از یک طرف و توسعه محصولات با طعم های تند و جذاب و خوش رنگ و لعابی که در بلند مدت بلای جان ما انسان ها خواهد شد، حکم می کنه که هر محصول یا فرآورده ای که بتونه به توسعه سلامت قلب ما که بعد از مغز حیاتی ترین عضو بدن ما است کمک کنه بیش از حد توجه کنیم. امروز دیگه خطر سکته قلبی یا افزایش چربی و فشار خون فقط برای گروه های اقلیت جامعه خطر محسوب نمیشه و شاهدیم که حتی ورزش کاران حرفه ای هم به نوعی با خطرات سکته های قلبی مواجه هستن. نمی خوام بگم که فقط رژیم غذایی و غذاهای ناسالم نرخ رشد این نوع بیماری ها رو افزایش داده ، عوامل گوناگون و متعدد هستن . اما همین مسئله به ما یادآوری می کنه که از هر محصول طبیعی سالم یا فرصتی برای بازسازی سلامت سیستم بدن خودمون بهره بگیریم.
اما زرشک چطور محصولی هست! تا اونجا که من خراسانی می دونم و شاید برای شما هم لازم باشه بدونین، محصول زرشکی که خیلی از شما ها بعنوان زرشک خشک در خوراک هایی مثل زرشک پلو مصرف کردین، از یک درختچه خزان کننده با فرم بوته ای با شاخه هایی خشک و شکننده و پر از خارهای دردناک عمل میاد. این محصول بصورت خوشه ای روی درخت توسعه پیدا می کنه و با علم اندک باغبانی من جزء محصولاتی هست که میشه ادعا کرد بیشترین زمان استقرار روی درخت تارسیدن رو داره.
درختچه های زرشک بسته به سردی منطقه از اوایل فروردین و تا اواسط اردیبهشت شکوفه میدن و میوه تشکیل میشه . این میوه ها گاهی تا نیمه آبان برای رسیدن روی درختچه می مونن. این درختچه برای اینکه بتونه با اقلیم خشک و بیابانی مناطق جنوبی خراسان سازگار بشه ، برگ هایی خاردار و خارهایی بسیار سخت رو بر روی شاخه های یک ساله و دوساله درخت توسعه داده و این نوع برگ و شاخه به تحمل تنش های محیطی مختلف مثل گرما و خشکی کمک ویژه ای میکنه.
سطح زیر کشت این محصول بنا بر آمار سازمان جهاد کشاورزی چیزی بین 12 تا 14 هزار هکتار هست و بیش از 90 درصده این غذا داروی ارزشمند در استان خراسان جنوبی کاشت شده و برداشت میشه. در سال های اخیر باتوجه به شور شدن و کاهش کیفیت آب چاه های عمیق کشاورزی در نقاط مختلف ایران و توسعه شناخت از این محصول شاهد هستیم که هم اکنون در 28 استان از 32 استان کشور محصول زرشک مورد کاشت قرار گرفته و بعد از استان خراسان جنوبی ، استان فارس و بعد هم اصفهان بیشترین سطح زیر کشت این محصول رو دارن. البته سطح زیر کشت این محصول در این استان ها در مقایسه با خراسان جنوبی بسیار اندک و ناچیز است.
مصرف این محصول عمدتا بصورت خشکبار بوده و بخش عمده محصول زرشک توسط باغدار ها با زیرساخت های سنتی و نیمه سنتی مثل تالارهای زرشک که در بالا توضیح داده شد، خشک می شن. چند سالی هم هست که شرکت هایی در منطقه ما و در دیگر نقاط ایران محصول زرشک رو بصورت تازه مصرف می کنن. این مصرف محدود به یک دوره یک تا دو ماهه هست که محصول زرشک بصورت تازه در بازارها و میوه فروشی ها به اشکال مختلف حضور دارن. مصرف کنندگان به سهم خودشون از این محصول خریداری می کنن و اما این بخش می تونه با توسعه زیر ساخت های لازم و تهیه محصول بهداشتی از میوه تازه برای تمام سال قابل تجدید باشه.
همینطور بخش اندکی از تولید زرشک هم توسط صنایع تبدیلی که در منطقه ایجاد شده به آب زرشک، شربت زرشک و کنسانتره زرشک (شربت غلیظ شده میوه) تبدیل میشن. این میزان درسته محدوده اما با توسعه هرچه بیشتر ظرفیت این صنایع هم توسعه و ترویج محصول راحت تر میشه و هم بخشی از دغدغه کشاورزان منطقه کاهش پیدا می کنه. خرید این صنایع تبدیلی در سال های اخیر به شدت نوسان داشته و تابعی از تقاضای مصرف کنندگان هست. کرونا همونطور که بر همه صنایع کشور تأثیر گذاشته بر صنعت تولید و فرآوری زرشک تاثیر بسیار بدتری گذاشته به نوعی که سبب کاهش شدید صادرات و به نوعی توقف صادرات این محصول شده.
این کاهش صادرات بیشتر مربوط به محدودیت واردات محصولات کشاورزی در کشور های هدف هستن. تولید این محصول اما در سال های گذشته روند رشد خود را حفظ کرده و الان بخش عمده تولید زرشک دو سال اخیر در انبار ها و سردخانه ها ذخیره شده. یکی از نقاط ضعفی که به وضوح آسیب پذیری این صنعت رو نشون داده، نبود زیرساخت های مناسب برای انبار داری این حجم از تولیداته.
همونطور که در سال های گذشته دیدیم دو محصول زرشک و زعفران به دلیل تولید مازاد بر مصرف داخلی ، در حالی که قیمت تمام محصولات کشاورزی به تناسب تورم رشد کرده، قیمت این محصولات در محدوده قیمت محصول در 4 سال گذشته است و گاه گاهی شاهد نوسانات اندکه. این امر ضرورت توسعه بازاریابی صادرات محور رو بیش از هر محصولی برای این دو محصول ارزشمند که ارزش دارویی و سلامت افزای اونها برای خیلی ها شناخته شده و برای خیلی ها ناشناخته است، ایجاد می کنه. این دلنوشته کوتاه آغاز تلاش های من برای این مسیر سخت و دشواره، ترویج و شناسوندن خواص بی نظیر زرشک که می تونه نقش مهمی در سلامت هموطنان من در ایران و همه مصرف کنندگان اون در سراسر دنیا ایفا کنه.
متاسفانه تلاش های بازاریابی و ترویجی محصولات کشاورزی منحصر بفرد در ایران بسیار کند و به نوعی میشه گفت بدون تحرکه. ایران سرزمین چهار فصله و محصولات کشاورزی متعددی در ایران تولید میشه. خیلی از این محصولات در دسته تره بار و بخش بزرگی در دسته خشک بار هستند. ازجمله این محصولات پر تولید میشه پسته، گردو، زردآلو و در دسته گیاهان دارویی بعنوان شاخص ترین محصول زعفران رو نام برد. ایران برای سالیان متمادی بزرگ ترین تولید کننده پسته در جهان بود اما اکنون ایران با آمریکا که سابقه کشت و کار پسته در اون کمتر از 60 سال هست برای کسب مقام بزرگترین تولید کننده در رقابته. آمریکا بسیاری از جایگاه هایی که در خصوص پسته متعلق به ایران بوده رو فتح می کنه و دسترسی ایران رو به بازارهای معتبر و ارزشمند محدود می کنه. اتفاقی که برای پسته ایران افتاد برای دیگر محصول شاخص ایران، زعفران هم می تونه تکرار بشه و در حال حاضر کشور همسایه ما ترکیه با قدرت و برنامه ریزی سعی در جذب متخصصین ، دانش فنی مرتبط با تولید زعفران و منابع اولیه تولید اونه تا بتونه از بازار رو به رشد و بزرگ گردش مالی زعفران دنیا برای خود سهم قابل توجه ایجاد کنه. در این سایت در مقالات متعدد در خصوص اهمیت فرآوری اصولی در صادرات زعفران صحبت کردم و می تونید این مقالات رو بخونید. جدید ترین این مقالات با عنوان «چرا زعفران ایران نتوانست سهم قابل توجهی از بازار جهانی را به خود اختصاص دهد؟» منتشر شده و توصیه می کنم اون رو بخونینُ شاید اندیشه شما طرحی انقلابی ایجاد کنه که گره کور بازریابی زعفران ایران رو باز کنه.
زرشک یک غذا داروی کامل با خواص منحصر بفرد و ویژه است. این نوع محصول صرفا در ایران کاشت میشه و عمده تولید این محصول محدود به منطقه جغرافیایی محدودی به نام خراسان جنوبی یا منطقه قهستانه.این محصول ارزشمند برای سال ها تولید محدودی داشته و اما در دو دهه گذشته با کاهش کیفیت منابع آبی در این منطقه و کل ایران و سازگاری بالای این محصول با شرایط تنش های آبی و حفظ تولید اقتصادی در این شرایط ،کاشت و تولید این محصول توسعه پیدا کرده و این امر ضرورت استاندارد سازی و توسعه زیرساخت های تولید، فرآوری، بسته بندی و صادرات محصول رو هر روز بیشتر از دیروز می کنه.
اما از منظر من ، چالش های تولید صادرات محور این محصول بصورت تیتروار بیان می کنم:
این لیست اگر قرار باشه با جزئیات مطرح بشه می تونه موارد بیشماری رو شامل بشه. اما همونطور که گفتم اینا از منظر من مطرح میشن. با تشکر از توجه شما، دیگر مقالات سایت من رو هم بخونید.
