چند روز پیش مطلبی دیدم که به شوخی گفته بود:
ترکها به برق میگویند برگ ولی به برگ میگویند بَرج؛ و این عجیب است.
از آنجایی که بنده جد اندر جد ترک بوده و علاقهٔ غیر قابل وصفی هم به زبانشناسی دارم، میخواهم در حد سوادم (که متأسفانه زیاد نیست) این مسئله را شفاف کنم. میخواهم بگویم ریشهٔ این برگ و بَرج کجاست.
برای شروع، باید خیلی مختصر به «اندامهای گفتار» اشاره کنم: انسان برای تبدیلِ صدا به تلفظهای گوناگون، میتواند از ده نقطهٔ گلو و دهان استفاده کند که مهمترینشان لبها، کام، و قسمتهای جلویی، میانی و تهتانی زبان هستند.
برای فهم این موضوع ترکیبات زیر را با صدای بلند تلفظ کنید و به شکل تولیدشان در دهان توجه کنید:
کار: هنگام تلفظ «کا»، انگار صدا در میان دهان و نزدیکتر به گلو تولید میشود
کِتاب: در تلفظ «کِ» انگار صدا در قسمت جلویی دهان تولید میشود
زبانها بر اساس سلیقههای آواییشان، صداها را با اندامهای گفتاری مختلفی تولید میکنند.
گاهی این سلیقه منجر به تولید صدایی میشود که در زبانِ دیگر وجود ندارد، یا اگر وجود دارد، با استفاده از اندامهای دیگری تولید میشود.
مثلاً «ث» در زبان فارسی شبیه «س» و «ص» تلفظ میشود. با این حال، عربزبانها برای تولید هر یک از این حروف از بخشهای متفاوت دستگاه آوایی استفاده میکنند که منجر به تولید سه صدای متمایز میشود.
مثالِ دیگر ترکیبِ /th/ در انگلیسی است. گویندههای بومی این حرف را در کلماتی مثل [Thing] به صورت سایشی دندانی بیواک تلفظ میکنند که از ارتباطِ زبان با دندان استفاده میکند. از آنجایی که چنین تلفظی در زبان فارسی نیست، زبانآموز باید با تمرین فرا بگیریدش، یا به شکل /t/ تلفظش کند.
گاهی نیز تمامِ صداهای یک کلمه در زبانِ ثانویه وجود دارد، اما چیدمان و توالیشان برای گویندهٔ غیربومی غریب است.
مثلا کلمهٔ «پِدَر» در فارسی را در نظر بگیرید. تمام صداهایش (پ، ــِـ، د، ـَـ، ر) در انگلیسی وجود دارد و حتی شباهت زیادی به اسامیای مانند پِدرو (Pedro) دارد که انگلیسیزبانها به راحتی تلفظ میکنند. با وجود این، برای گفتنِ پِدَر با غلظت فارسیاش به مشکل میخوردند. چرا؟ چون توالیِ حرف /پ/ و /د/ با /ــَــ/ برایشان جدید است و ترجیح میدهند بگویند پِدِر /peder/ که گویشی آشناتر است؛ مثل پیتر /pitər/ یا فِدِر /fɛðər/.
حالا برگردیم به سوالِ آغازینِ مقاله: اگر ترکی صدای «ق» و «گ» را دارد، چرا ترکها در تلفظ کلمات فارسی به بعضی از «ق»ها «گ» میگوید و بعضی از «گ»ها را «ج» میکنند؟
جواب این سوال به سلیقهٔ گویشی در تولید صداها برمیگردد: توالیِ آوایی در ترکیباتی مثل برق و برگ برای ترکزبانها غریب و به همین علت تلفظشان دشوار است. مثل تلفظ پِدَر برای یک انگلیسیزبان با اینکه میتواند همهٔ صداهایش را جدا جدا تولید کند.
در خیلی از مواقع، گوینده ترجیح میدهد ترکیبات ناآشنا را به توالیهای آشنای ترکی تبدیل کند که نتیجهاش ممکن است بشود «برگ» به جای «برق» و «بَرج» به جای «برگ». مثل انگلیسیزبانی که پِدِر گفتن را به پِدَر ترجیح بدهد.
جدای از تمامِ اینها, مسئلهٔ دیگر این است که فارسی خودش «ق» ندارد. تقریباً همه کلمههای «ق»دار در فارسی وامواژه هستند و بیشترِ این وامواژهها از ترکی آمدهاند. اما بعضیهاشان مثل همین «برق» از کلمه سنسکریت «بَره» یا /barh/ به عربی رفتهاند و از آنجا به شکل برق به فارسی آمدهاند. به همین دلیل، با وجودِ آشنا بودنِ صدای ق در چنین کلماتی، همچنان ممکن است برای ترکزبانها تلفظ دشواری داشته باشند.
«گ» و «ج» در ترکی جزو صداهایی هستند که معمولاً دچار کامیشدگی یا تغییر صوتی میشوند. یعنی ترکهای یک منطقه ممکن است بگویند «گَل» به معنیِ بیا، ترکهای منطقهای دیگر ممکن است همان را «جَل» تلفظ کنند بدون آنکه تغییری در معنی ایجاد شود. هنگام فارسی حرف زدن، تغییرِ حرف پایانیِ برق و برگ هم پیرو همین سلیقه است و میان همهٔ ترکها یکسان نیست.
پینوشتها:
۱. نگارنده متخصص زبان نیست و هرچه در این مقاله مطرح شده، بر اساس اطلاعات شخصی وی است. ایرادات و اشتباهاتش را معذور بدارید و در صورت امکان خطاها را گوشزد کنید تا ویرایشهای لازم انجام شود.
۲. اگر قرار باشد به ترکها خرده بگیرند که چرا «ق» را درست تلفظ نمیکنید، مثل این است که به انگلیسیزبانها بگویند چرا /th/ را مثل ما /t/ تلفظ نمیکنید. ایرادگیریِ مضحکی است؛ چراکه این گویش فارسی است که تلفظ «ق» را وام گرفته و سپس به سلیقهٔ خودش تغییر داده.
و خلاصه اینکه: برگرار باشید و آمادهٔ لذت بردن از بَرجهای پاییزی.
