چند وقت پیش در کانالم نوشتم:
«از بس مغزمان را با پست و کلیپ و جملههای کوتاه پر کردهایم، دیگر ذهنمان کشش ماندن ندارد.
یاد گرفتهایم زود ببینیم و زود رد شویم.
ذهنمان شده تکهتکه، بیسر و بیته.
نه فکری کامل میشود، نه هدفی دوام میآورد.»
حالا استاد یامینپور در چند یادداشت اخیرش اینجا و اینجا ــ با ضمیمهی سخنان شیخ اسماعیل رمضانی ــ به همین درد مشترک اشاره میکند: سطحی شدن.
بیماری خاموشی که آرامآرام عمق را از جان ما بیرون میکشد.
اما شیخ اسماعیل رمضانی از نشانهها فراتر میرود و میگوید ریشهی این بیماری در ذات ابزار است؛
در فرم و ساختار همان گوشیای که هر روز در دست داریم.
به تعبیر او، اگر ابزاری از «ذات بیحوصله و ضدتفکر» ساخته شده باشد، حتی اگر محتوای خوب در آن بگذاری، باز هم حاصلش سطحیبودن است.
فرمی که برای سرعت، برای دو دقیقه، برای فراموشی طراحی شده، اجازهی تفکر عمیق نمیدهد.
اینستاگرام ــ به تعبیر او ــ «ضدحافظه» است؛ هر اسکرول، حکم پاککن ذهن را دارد.
این سخن مرا یاد هشدار قدیمی نیل پستمن در سرگرم تا سرحد مرگ میاندازد:
«فرم رسانه بیش از محتوای آن، بر اندیشهی انسان اثر میگذارد.»[1]
وقتی رسانه، سریع و سطحی و نمایشی ساخته شده، محتوا هرچقدر هم مقدس باشد، در همان سطح مصرف میشود.
حالا میتوان فهمید که چرا انسان امروز حوصلهی خواندن ندارد؛
نه بهخاطر تنبلی، بلکه چون در محیطی بزرگ شده که «حوصله» را بیارزش میداند.
ماریان وُلف، پژوهشگر سوادخوانی، در تحقیقاتش نشان میدهد که خواندن متنهای بلند، واقعاً مغز را از نو سیمکشی میکند:
واژگان را گسترش میدهد، تفکر خطی و تحلیلی را تقویت میکند، و ذهن را به تمرکز وامیدارد.[2]
در مقابل، زندگی در فضای محتوای کوتاه، مغز را به واکنشهای لحظهای، هیجانی و قبیلهای عادت میدهد.
نتیجه؟ مردمانی با ذهنهای تکهتکه و حافظههای پاکشونده؛ آمادهی بلعیدن هر نظریهی توطئه و هر احساس جمعی گذرا.
یامینپور زیبا نوشت:
«ما برای جان سالم بهدر بردن در این عصر عسرت باید ریاضت بکشیم؛
حتی اگر ریاضت ما خواندن رمان باشد.»
شاید همین باشد آغاز نجات:
خواندن متنهای بلند،
فکر کردن بیعجله،
و سکوت کردن در برابر سیلاب محتوا.
ریاضت امروز یعنی ایستادن در برابر وسوسهی اسکرول؛
یعنی بگذاریم فکر، یکبار دیگر قد بکشد.
[بخش های مروبط به پاورقی این متن با کمک هوش مصنوعی تدوین شده است]
📚 پاورقیها
[1] Postman, Neil. Amusing Ourselves to Death: Public Discourse in the Age of Show Business. Penguin Books, 1985.
[2] Wolf, Maryanne. Reader, Come Home: The Reading Brain in a Digital World. HarperCollins, 2018.
