مقدمه
با گسترش فناوریهای هوشمند و ورود هوش مصنوعی به عرصههای مختلف زندگی، از خودروهای خودران گرفته تا الگوریتمهای تصمیمگیر در بانکها و بیمارستانها، پرسشهایی بنیادین در حوزه حقوق خصوصی مطرح شدهاند. یکی از مهمترین این پرسشها آن است که در صورت ارتکاب فعل زیانبار توسط سامانه هوشمند، مسئولیت حقوقی متوجه چه شخص یا نهادی خواهد بود؟ آیا میتوان خودِ هوش مصنوعی را متهم دانست؟ یا باید به دنبال مسئول انسانی گشت؟ این مقاله با رویکردی تحلیلی و مبتنی بر اصول حقوقی، به بررسی این موضوع در نظام حقوقی ایران میپردازد.
۱. مفهوم مسئولیت در حقوق مدنی ایران
در حقوق مدنی ایران، مسئولیت مدنی مبتنی بر قاعده «لاضرر» و اصل «جبران خسارت» است. ماده ۱ قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹ مقرر میدارد:
در این ماده، عنصر «شخص» بهعنوان فاعل فعل زیانبار مطرح شده است. اما آیا «شخص» شامل سامانههای هوشمند نیز میشود؟ در حال حاضر، پاسخ منفی است؛ زیرا شخصیت حقوقی در حقوق ایران محدود به اشخاص حقیقی و حقوقی ثبتشده است.
۲. تحلیل فقهی و حقوقی شخصیت حقوقی هوش مصنوعی
در فقه امامیه، مسئولیت فعل زیانبار معمولاً بر اساس نظریههای «سبب» و «مباشر» تحلیل میشود. اگر سامانه هوشمند را بهعنوان «سبب اقوی» در وقوع ضرر بدانیم، میتوان مسئولیت را متوجه مالک یا برنامهنویس آن دانست. همچنین، برخی فقها در باب مسئولیت حیوانات، نظریه «ضمان بالید» را مطرح کردهاند که میتواند در تحلیل مسئولیت رباتها نیز مؤثر باشد.
۳. چالشهای حقوقی در شناسایی مسئولیت هوش مصنوعی
الف) فقدان اراده حقوقی
در حقوق قراردادها، عنصر «قصد انشاء» و «رضایت» از ارکان اساسی انعقاد قرارداد است (مواد ۱۸۳ تا ۱۹۱ قانون مدنی). هوش مصنوعی فاقد اراده انسانی است و نمیتوان برای آن قصد حقوقی قائل شد؛ مگر آنکه اراده آن بهصورت ساختاریافته و قابل پیشبینی تعریف شود.
ب) عدم اهلیت
مطابق ماده ۲۱۱ قانون مدنی، اهلیت برای معامله شامل بلوغ، عقل و رشد است. سامانههای هوشمند فاقد این ویژگیها هستند و نمیتوان آنها را دارای اهلیت حقوقی دانست.
ج) فقدان شخصیت حقوقی
ماده ۵۸۸ قانون تجارت، شرکتها را دارای شخصیت حقوقی مستقل میداند. اما هیچ مادهای در قوانین ایران، شخصیت حقوقی برای سامانههای فناورانه تعریف نکرده است.
۴. تجربه نظامهای حقوقی دیگر
اتحادیه اروپا
در گزارش سال ۲۰۱۷ پارلمان اروپا، پیشنهاد اعطای «شخصیت الکترونیکی» به رباتهای خودمختار مطرح شد. این پیشنهاد با هدف تعیین مسئولیت مدنی و قراردادی برای سامانههای هوشمند ارائه شد، اما هنوز به قانون تبدیل نشده است.
ایالات متحده
در آمریکا، مسئولیت حقوقی هوش مصنوعی معمولاً متوجه تولیدکننده، مالک یا کاربر آن است. برخی ایالتها در حال تدوین مقررات خاص برای فناوریهای خودکار هستند، اما شخصیت حقوقی مستقل برای هوش مصنوعی به رسمیت شناخته نشده است.
۵. پیشنهادات اصلاحی برای نظام حقوقی ایران
• تدوین قانون خاص در زمینه فناوریهای هوشمند با تعریف شخصیت حقوقی محدود و مشروط
• اصلاح قانون مسئولیت مدنی با لحاظ فعل زیانبار غیرانسانی
• ایجاد نهاد داوری تخصصی در حوزه فناوریهای نوین
• آموزش تخصصی قضات، وکلا و کارشناسان در زمینه حقوق فناوری
• بهرهگیری از ظرفیتهای فقهی برای تبیین مسئولیت و اهلیت سامانههای هوشمند
نتیجهگیری
در حال حاضر، هوش مصنوعی نمیتواند بهعنوان «متهم» در نظام حقوقی ایران شناخته شود؛ زیرا فاقد شخصیت حقوقی، اراده و اهلیت است. با این حال، با گسترش نقش سامانههای هوشمند در زندگی روزمره، ضرورت تدوین مقررات جدید و بازنگری در اصول سنتی حقوق خصوصی بیش از پیش احساس میشود. آینده از آنِ نظامهای حقوقیای خواهد بود که زودتر برای فناوریهای نوین، چارچوب حقوقی مناسب طراحی کنند.
