تعهد به معنای تکلیف و وظیفه ای است که یک یا هر دو طرف قرارداد به موجب قرارداد یا قانون متقبل شده و مقرر می‌نمایند که آن را حسب شرایط مورد توافق یا حسب تکلیف قانونی انجام دهند.
تعهدات دارای اقسامی است که در ذیل به چند نوع آن اشاره می‌کنیم:
1. تعهد قطعی و تعهد مشروط
تعهدات می‌تواند قطعی و بدون قید و شرط باشد یا اینکه انجام تعهد منوط به شرایطی شده باشد. به عنوان مثال تسلیم ضمانت‌نامه بانکی انجام تعهدات در یک قرارداد و یا تعهد به حفظ محرمانگی اطلاعات یک تعهد قطعی است و منوط به قید و شرط خاصی نیست. در مقابل، تعهد به پرداخت مبالغ قراردادی منوط به شرایطی از قبیل انجام کار موضوع قرارداد است و یک تعهد مشروط محسوب می‌شود.
2. تعهد مسئولیتی و تعهد هزینه ای
هر تعهدی دارای دو وجه است. یکی مسئولیت انجام تعهد و دیگری هزینه انجام تعهد؛ مثلا بطور معمول در یک قرارداد پیمانکاری، مسئولیت انجام تعهدات قراردادی با پیمانکار است و هزینه اجرای این تعهدات برعهده کارفرماست. گاهی اوقات نیز ممکن است مسئولیت و هزینه توأمان باشد، مثلا در قرارداد پیمانکاری ذکر شده باشد که چنانچه پیمانکار موضوع قرارداد را به درستی انجام ندهد و منجر به دوباره کاری شود، پیمانکار موظف است دوباره کاری را با مسئولیت و هزینه خود انجام دهد.
3. تعهد اصلی و تعهد فرعی
هر قراردادی مشتمل بر تعهدات اصلی و فرعی است. تعهدات اصلی، تعهداتی هستند که جزء شرایط اصلی انجام قرارداد محسوب شده و در صورت عدم انجام آن، قرارداد اجرا نشده تلقی می‌شود و طرفین الزام به اجرای آن تعهدات می‌شوند. در مقابل، تعهدات فرعی دارای درجه اهمیت تعهدات اصلی نیستند و اگرچه عدم انجام تعهدات فرعی نیز نقض تعهد قراردادی محسوب می‌شود، اما آثار نقض تعهدات اصلی را ندارند. قاعدتا متعهدله یک قرارداد، در موارد نقض تعهد فرعی اقدام به جریمه متعهد می‌نماید.
4. تعهد قراردادی و تعهد قانونی
تعهدات طرفین یک قرارداد تنها منحصر در توافقات قراردادی آنها نیست، بلکه برخی تعهدات ناشی از تکلیف قانونی است و طرفین قرارداد ملزم به رعایت آن هستند؛ ضمن اینکه این تکالیف قانونی منوط به توافق طرفین یا درج در متن قرارداد نیستند. بنابراین طرفین قرارداد می‌بایست با این تکالیف قانونی آشنا بوده، و نه تنها در متن قرارداد به آن بپردازند، بلکه می‌بایست به آثار آن تکلیف قانونی بر مفاد قرارداد نیز اشراف کامل داشته باشند.
5. تعهد قراردادی و تعهد خارج از قرارداد (قهری)
تعهدات قراردادی همانطور که از نامشان پیداست تعهداتی هستند که منشا آنها قرارداد فی مابین طرفین است. در مقابل، برخی تعهدات هستند که منشا آنها قرارداد نیست، بلکه به موجب عوامل دیگری خارج از قرارداد است که طرفین یا یکی از آنها مسئول شناخته می‌شود. مطابق قانون مدنی ایران، عواملی که سبب ایجاد مسئولیت خارج از قرارداد می‌گردند عبارت‌اند از: دارا شدن غیر عادلانه، غصب و آنچه در حکم غصب است، اتلاف، تسبیب و استیفای ناروا.
6. تعهد قراردادی و تعهد مستقل از قرارداد
تعهدات قراردادی از این جهت که از منظر اعتبار تابع قرارداد هستند یا خیر به دو دسته تقسیم بندی می‌شوند. برخی تعهدات قراردادی تابع قرارداد هستند و در صورت انقضا قرارداد یا عدم اعتبار قرارداد، آن تعهدات نیز از درجه اعتبار ساقط می‌شوند و برای طرفین قابل استناد نیستند. اما برخی تعهدات هستند که در متن قرارداد ذکر می‌شوند اما به جهت ماهیت خود، تابع قرارداد محسوب نشده و بر حسب شرایطی مستقل از قرارداد هستند. به عنوان مثال ممکن است "داوری" به عنوان مرجع حل اختلاف در متن قرارداد ذکر شده باشد. حال اگر قرارداد مذکور منقضی شود یا بی اعتبار گردد، امکان ارجاع اختلافات به داور مطابق ماده حل اختلاف قرارداد وجود ندارد؛ زیرا قرارداد بی اعتبار بوده و نمی‌تواند مستند طرفین قرار گیرد مگر اینکه ماده داوری به صورت شرط مستقل از قرارداد نوشته شده باشد و تابع قرارداد تلقی نگردد.
7. تعهد معاوضی و تعهد غیر معاوضی
تعهد معاوضی به تعهدی گفته می‌شود که در قبال انجام تعهدی متقابل ایجاد شده و این دو تعهد در معاوضه با یکدیگر قرار دارند؛ به گونه‌ای که انجام یک تعهد بدون انجام تعهد مقابل مورد توافق طرفین نیست.
8. تعهد فعلی و تعهد ترک فعلی
برخی تعهدات قراردادی متضمن انجام یک کار و یک فعل هستند و برخی تعهدات دیگر نیز دلالت بر عدم انجام کاری می‌نمایند. تعهد نوع اول را تعهد فعلی و تعهد نوع دوم را تعهد ترک فعلی می‌نامند. بسیاری از تعهدات قراردادی از نوع تعهد به فعل هستند.
9. تعهد طرفینی و تعهد یک طرفه
همانطور که از نامشان پیداست برخی از تعهدات در متن قرارداد بر عهده طرفین است و برخی دیگر برعهده یکی از طرفین. این موضوع نه تنها در خصوص تعهدات قراردادی، بلکه در خصوص اختیارات قراردادی و حقوق قراردادی نیز صادق است.
10. تعهد به نتیجه یا تعهد به فعل (تعهد به وسیله)
تعهدات قراردادی گاهی تعهد به نتیجه هستند و گاهی تعهد به فعل. تعهد به نتیجه عبارت است از تعهدی که حصول نتیجه خاصی مدنظر بوده و متعهد زمانی ایفای تعهد کرده است که به آن نتیجه مدنظر طرفین رسیده باشد. در این قسم از تعهد، متعهد باید نتیجه خاصی را که در قرارداد تعهد نموده است انجام دهد و در صورت عدم دستیابی به نتیجه، تعهد خود را اساسا انجام نداده است حتی اگر برای آن تلاش بسیاری هم کرده باشد.
در مقابل، تعهد به فعل این است که متعهد باید مطابق با شرایط قرارداد و در حدود امکانات و توانی که دارد، وسیله رسیدن متعهدله به نتیجه گردد و نه خود نتیجه. در این نوع از تعهد، متعهد ضامن حصول نتیجه برای متعهدله نیست و فقط وسیله و امکان رسیدن به نتیجه را فراهم می‌کند. مثلا تعهد وکیل به انجام امور وکالتی تعهد به فعل است اما وکیل تعهدی به گرفتن رای به نفع موکل (تعهد به نتیجه) ندارد.
برگرفته از کتاب آموزش جامع قرارداد نویسی، احمد متولی، سمانه کافتری
معتمد | پلتفرم هوشمند بررسی و اصلاح قراردادها
