مقدمه
اشتغال نیازمند توسعه کارآفرینی و سرمایه گذاری است که توسط بخش مالی تأمین می شود. با توجه به اهمیت اشتغال زایی در اقتصادهای در حال توسعه، شناخت حوزه هایی که بتواند با منابع کوچک، اشتغال زایی پایدار ایجاد کند، اهمیت می یابد. کاربر و سرمایه اندوز بودن، از بارزترین ویژگی های اشتغال در حوزه فرهنگ و بهویژه صنایع دستی میباشد. به همین دلیل حوزه فرهنگ و هنر دارای پتانسیل های بالایی جهت اشتغال زایی است و رشد آن طی دهه های اخیر موجب شده تا این حوزه در رأس توجه سیاست گذاران قرار گیرد و صنایع دستی از جمله این موارد میباشد و جزو هنرهایی همسو و هم جهت با طبیعت هستند.
صنایع دستی نقش مؤثری در اقتصاد محلی و ملی دارند که عمدهترین نقش آن در زمینه فروش محصولات صنایع دستی به دوستداران و گردشگران میباشد. به عبارتی از دلایل اصلی توجه به صنایع دستی می توان به نقش آن در معیشت پایدار خانوار، اشتغال نیروی انسانی، دسترسی به مواد اولیه ساده و ارزان، پر کردن اوقات فراغت و بیکاری افراد، جلوگیری از مهاجرت های گسترده فصلی و بالاخص کاهش فقر اشاره نمود. در مجموع چنین استنباط می شود که صنایع دستی در معیشت خانوار ها نقشی اساسی دارد و با ایجاد اشتغال در خانوار نیز تأثیر بهسزایی دارد که این امر از قِبَلِ توسعه گردشگری میتواند رخ دهد. گردشگری میراث فرهنگی، یکی از مهم ترین شاخه های گردشگری فرهنگی است و صنایع دستی، نمونه بارزی از جاذبه های میراث فرهنگی محسوب می شوند. با توجه به استعدادهای فرهنگی بالقوه ای که انسان در صنایع دستی به ارث گذاشته است، رونق بخشیدن به تولید و فروش صنایع دستی اقوام در مقصدهای گردشگری دو هدف عمده را محقق می کند: نخست: معرفی فرهنگ سرزمین مقصد به جامعه مهمانو دوم: درآمدزایی و توسعه اقتصادی جامعه محلی.
یکی از مهمترین معضلاتی که اقتصاد ایران با آن عجین شده، تک محصولی بودن آن است. اقتصاد ایران همواره به صادرات نفت متکی و صادرکننده مواد خام به حساب میآید. اما آنچه در صادرات بینالمللی دارای اهمیت بوده، این امر است که اقتصاد کشورهای در حال توسعه باید به مرور زمان صادرات مواد اولیه را کاسته و به صادرات محصولات تولیدی روی آورند. امروزه صنعت گردشگری و صنایع دستی یکی از مهمترین بخشهای اقتصادی در سراسر جهان به شمار میرود. این موضوع نه تنها در مورد کشورهای صنعتی صدق میکند، بلکه برای کشورهای در حال توسعه نیز نقشی سرنوشتساز دارد و یکی از منابع بالقوه برای تنوع بخشیدن به پایههای اقتصاد ملی است. صنایع دستی و گردشگری متکی به منابع و نیروهای داخلی است و حداقل نیاز بسیار اندکی به واردات مواد اولیه یا تکنولوژیهای پیچیده دارد. از طرف دیگر در صورتی که این محصولات به سایر کشورها صادر شوند، ارز خارجی، اشتغالزایی و دستیابی به رشد اقتصادی و در نهایت توسعه پایدار و افزایش درآمد سرانه ملی به دست میآید. یکی از بهترین راههای رسیدن به توسعه اقتصادی در ایران، بهرهگیری از ظرفیتهای صنایع دستی و گردشگری است. امروز گردشگری در این زمینه معنا و مفهوم تازه یافته است.
از طرف دیگر توسعه اقتصادی یکی از راههای دستیابی به سایر ابعاد توسعهای نظیر اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و ... محسوب می شود . میزان ارزش افزوده در برخی صنایع دستی به بیش از 95 درصد میرسد. سیاستگذاری، برنامه ریزی و نظارت برای حفظ، احیا و توسعه فنی و کیفی در این زمینه در ایران بسیار لازم است. البته این فعالیتها با حمایت دولت باید صورت گیرد ؛ چرا که ایران از جمله کشورهایی است که در صنایع دستی تمدنی غنی و پیشرو دارد .
گردشگری با کاهش مهاجرت، اشتغال زایی و افزایش تولید و درآمد، جایگاه ویژه ای در کشورهای در حال توسعه دارد و باعث رونق اقتصادی بسیاری از کشورها شده است و بهبود و ارتقای کیفیت صنایع دستی در توسعه گردشگری اثرگذار است.
صنایع دستی
«از آنجا که صنایع دستی از جنبه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و هنری جایگاه ویژهای در زندگی انسانها و نیز در « ابعاد ملی دارد، توسعه آن از جنبه های گوناگون قابل بررسی و تعمق است؛ چرا که این صنعت از جمله صنایعی به شمار میرود که از ظرفیتهای لازم برای توسعه سرمایهگذاری و ایجاد کسب و کار و کارهای مولد برخوردار است و با قابلیت اشتغال مفید و تولید مؤثر، میتواند نقشی تأثیرگذار بر افزایش سرانه ملی داشته باشد».
«در سال 2005 و تا ماه مارچ در حدود2/1 میلیون گردشگر از ایران بازدید کرده اند و 440 میلیارد ریال صنایع دستی را به عنوان سوغات با خود به خانه بردهاند، به همین علت، این صنعت به صنعت چمدانی معروف بوده و پنجمین صنعت سودآور کشور به حساب می آید».
صنایع دستی از دیرباز و در دورههای مختلف زمانی در مکانهای جغرافیایی مختلف وجود داشته و بیانگر ذوق و قریحه و استعدادهای یک قوم یا محله بوده است. صنایع دستی از جنبه های مختلفی مانند جنبه فرهنگی، هنری، اجتماعی، گردشگری، اقتصادی و ... دارای ارزش میباشد. تا کنون تعاریف متنوع و مختلفی از صنایع دستی شده است، اما صنایع دستی در هر منطقه و در هر فرهنگ و تمدن متفاوت است. در فرهنگ لغت دهخدا و در ذیل تعریف صنایع دستی چنین آمده: «آنچه با دست ساخته میشود از پارچه و قالی و ساخته های فلزی و غیره، مقابل صنایع ماشینی» .
«صنایع دستی به مجموعه ای از هنر صنعت اطلاق میشود که عمدتا با استفاده از مواد اولیه بومی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزار دستی، موجب تهیه و ساخت محصولاتی میشود که در هر واحد آن، ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل، وجه تمایز اصلی اینگونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانهای است».
صنایع دستی مجموعه ای از صنایع هنری و سنتی ایران شامل آبگینه، بافته ها و نساجی سنتی، بافته های داری (به استثنای فرش دستباف)، پوشاک سنتی، سفال و سرامیک، آثار چرمی و کاغذی، چاپهای سنتی، هنرهای چوبی و حصیری، رودوزیهای سنتی، هنرهای فلزی وهنرهای سنگی است که بقا محوریت هنر و ذوق و زیباشناختی ایرانی و بهره گیری از مواد اولیه قابل دسترس و بومی به کمک دست و ابزار مورد نیاز و با کاربری در زندگی فردی و جمعی تولید شده و ریشه در تاریخ کهن ایران زمین دارد.
« صنایع دستی و هنرهای سنتی نمایهای از فرهنگ و تمدن هر ملتی است که همواره جلوه گر خلاقیتها و ایده های ذهنی هستند. این هنر با پیدایش بشر، به گونه های مختلف در ابزارهای متفاوت نمایان شده و امروزه نیز بسته به سیاستها و اهداف کشورها ادامه دارد. کشور ما نیز بیرون از این قاعده و بنیان نیست و با فرهنگ پربار تاریخی که دارد، همگام با تمدنهای کهن در ارائه فناوری و هنرهای دستی پیشتاز تاریخ است» . در این زمینه با برنامه ریزی و توسعه جایگاه صنایع دستی در کشور، می توان به منظور افزایش گردشگر، افزایش صادرات، کاهش نرخ بیکاری، توسعه فرهنگی منطقه و ترویج فرهنگ بومی از آن بهره برد.
به گواه اکثر صاحبنظران، ایران به همراه کشورهای چین و هندوستان سه قطب مهم صنایع دستی جهان میباشند، ضمن آنکه باید گفت از نظر تنوع رشته های مختلف، فرآورده های دست ساخته کشورمان در صدر تمامی کشورها قراردارد. بنابراین حفظ جایگاه این مهم، نیازمند عزم ملی و برنامه ریزی دقیق مسئولان میباشد.
ویژگیهای صنایع دستی
- افزایش اشتغال
- پراکندگی در تمام نقاط کشور
- امکانات کم برای بهره برداری
- سهولت ایجاد مراکز تولیدی به دلایل نیاز ناچیز به فضای وسیع و ابزارهای پیچیده تولیدی
- سرمایه گذاری اندک با بازدهی بیشتر در مقایسه با دیگر طرح ها و فرصتهای سرمایهگذاری
- پایین بودن هزینه تأمین نیروی متخصص به دلیل نیاز کمتر به تحصیلات تکمیلی و افزوده شدن هزینه های آموزشی- تربیتی
- سرعت در بازدهی و بازگشت سریع سرمایه سرمایهگذاران
- تأمین قسمت عمده مواد اولیۀ مصرفی از داخل کشور
- گسترده بودن بازار تقاضای صنایع دستی در مناطق مختلف جهان
- بالا بودن ارزش افزوده در مقایسه با صنایع تولیدی دیگر، زیرا بخش عمدهای از ارزش محصول، ناشی از نیروی انسانی به کار رفته در آن، و میزان ذوق هنری و مهارت صنعتگر میباشد و مواد اولیه نیز غالبا، ساده و ابتدایی و با هزینۀ بهره برداری پایین است. در نتیجه ارزش افزوده حاصل، بالا خواهد بود.
مشکلات صنایع دستی
*صنایع دستی عموما مصرف مستمر و روزانه نداشته، بازار مصرف کننده، خیلی زود اشباع و ارضاء و تأمین می شود.
*به دلیل تولید غیر انبوه و دستی و نیاز به دقت و صرف وقت زیاد، این کالاها بسیار گران تمام میشود.
*کاهش مقدار جهانگردان خارجی که همواره از مشتریان علاقهمند و پر سود برای این صنایع زیبا هستند.
جهت حل مشکلات، عدم نابودی این هنر، ایجاد انگیزه و بهبود اوضاع صنایع دستی، دولت باید با ارائه برنامههایی از آنها حمایت کند به عنوان مثال:
- ایجاد و تقویت تعاونی های صادرکنندگان صنایع دستی جهت صادرات به کشورهای دیگر و به منظور کارایی بهتر این اتحادیه ها از متخصصان این رشته، فارغ التحصیلان دانشکدههای هنر به خصوص رشته صنایع دستی استفاده شود؛
- توسعه و ترویج تجارت الکترونیک جهت ارتقای صادرات و فروش صنایع دستی کشور؛
- شرکت در نمایشگاه های صنایع دستی خارجی و برگزاری نمایشگاههای داخلی در طول سال؛
- استفاده از تبلیغات جهت معرفی صنایع دستی در فضای مجازی و رسانه های جمعی؛
- ایجاد فرهنگ سازی در زمینه تشویق و تأکید بر خرید صنایع دستی بومی؛
- چاپ و انتشار بروشور، کاتالوگ و پوسترهای با کیفیت و با تنوع رنگی بالا از محصولات صنایع دستی جهت معرفی و توسعه آن؛
- تهیه برنامه های مستند و آموزشی از محصولات صنایع دستی و پخش آنها از طریق رسانه ملی و شبکه های استانی؛
- به کارگیری روش آموزش استاد شاگردی در زمینه صنایع دستی؛ -
- بهره گیری از تجارب صنعتگران با سابقه؛
- بازاریابی و فروش محصولات به صورت الکترونیکی؛
- تنوع در طراحی، رنگبندی و بستهبندی محصولات صنایع دستی؛
- شناخت کامل از سلایق مشتری؛
- اختصاص غرفه های دائمی برای عرضه محصولات صنایع دستی در اماکن پر رفت و آمد مانند فرودگاهها؛
- ارائه وامهای مناسب به صنعتگران؛
- تشویق و ترغیب سرمایهگذاران بخش خصوصی برای سرمایه گذاری در زمینه صنایع دستی؛
- برخورداری صنعتگران از معافیتهای مالیاتی؛
- بیمه کردن صنعتگران توسط دولت؛
- تهیه برنامه های آموزشی و استفاده از فارغ التحصیلان صنایع دستی به عنوان مربی و پخش این برنامهها از طریق رسانه ملی و شبکه های استانی؛
- تهیه برنامه های آموزشی حرفهای جهت ارتقای سطح دانش صنعتگران.
تمامی ممالک جهان، اعتقاد به تأثیر متقابل صنایعدستی و صنعت گردشگری دارند؛ چرا که در عمل و تجربه دریافته اند که هنرهای دستی یکی از عوامل بسیار مؤثر در جلب و جذب گردشگر در تمامی گرایشهای ملی، منطقهای و داخلی است و متقابلاً به این نتیجه هم رسیدهاند که صنعت گردشگری می تواند به رشد، توسعه و گسترش صنایع دستی و بهبود کیفیت آن کمک کند. بر پایه این اعتقاد و تجربیات حاصله تشکیلات صنایع دستی و گردشگری در بسیاری از کشورها در هم ادغام و یا در رابطهای هماهنگ و منسجم با هم دیده شدهاند که خوشبختانه در کشور ما نیز گامهایی در این زمینه برداشته شده است.
بهره گیری از قابلیتهای نوین صنایع دستی در زمینه های خلاقیت، بازاریابی، تبلیغات، فناوری و غیره می تواند در راستای کمک به توسعه اقتصادی، ایجاد شغل، سرمایه گذاری اندک و بهره وری بالا باشد. صاحبنظران این بخش در توصیه های خود به ویژه بر قابلیت ها و ویژگی های این قبیل صنایع از جمله نیاز به سرمایه اندک برای ایجاد، راه اندازی و بهره برداری، کاربر بودن این صنایع و نیاز به سرمایه گذاری اندک سرانه برای ایجاد یک شغل، عدم نیاز به تخصص های فنی و حرفه ای بالا و سازگاری و استفاده از مهارت های بومی، بازار ساده فروش محصولات و بالاخره قابلیت و توانایی ایجاد درآمدزایی تکیه دارند. بنابراین زمانی که قابلیتهای صنایع دستی در بخشهای مختلف در زمینههای هویت فرهنگی، گردشگری، خلاقیت، درگیر نمودن خریداران و گردشگران، بازاریابی، تبلیغات، فناوری و .... در این زمینه استفاده گردد، میتواند به رونق بازارهای صنایع دستی در داخل و خارج از کشور منجر شود
منابع
کاظم نژادی، حبیب اله و آویشی، نگار،1400،بررسی عوامل موثر بر بهبود وضعیت صنایع دستی ایران،اولین همایش ملی پژوهش های کابردی در هنر (آموزش تا کارآفرینی)،زاهدان
وحدتی، حجت؛ ناصرپور، مهرداد؛ صیاد منصور. پیمان. 1400. اثر قابلیتهای نوین صنایع دستی بر جهش تولید و توسعه بازارهای هدف گردشگری استان لرستان، دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال نهم، شماره هفدهم، صص245- 266
