از میانه آتش (۷)
الهام علی‌اف؛ شطرنج باز ماهری که باید با تدبیر مهار شود!
مریم رنگی طهرانی*: مرز‌های شمال غربی ایران برای نخستین بار در طول چند دهه اخیر ملتهب است. صف طولانی تجهیزات نظامیایران که از نقاط مختلف کشور راهی مرز‌های شمال غربی شده‌اند به خوبی این وضعیت غیرطبیعی و تنش‌بار را نشان می‌دهند. مرز‌هاییکه علی رغم تحولاتی مانند فروپاشی اتحاد جماهیر شوروری و درگیر‌های خونبار جمهوری آذربایجان و ارمنستان همیشه آرام بوده است؛حالا یک باره ناآرام شده است.
ماجرا گویا بر سر بازداشت چند کامیوندار ایرانی شروع شد. کامیوندارانی که چند کیلومتر از مسیرشان به سمت ارمنستان در نقاطیقرار دارد که در جنگ اخیر بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان به تصرف نیرو‌های آذربایجان درآمده است. این سرزمین‌ها بعد از سال‌هاو در یک جنگ خونبار توسط آذربایجان پس گرفته شده است و اهمیتی نمادین برای باکو دارد.
گورس گاپان یکی از مسیر‌های اصلی ترانزیتی ایران به خاک ارمنستان است که در سال گذشته پس از توافق و آتش بس و پایانِ درگیریمیانِ دو کشور آذربایجان و ارمنستان بر سر مسئله ناگورنو قره باغ، بخشی از آن در نواحی تحت تسلط جمهوری آذربایجان قرار دارد. ناگهان خبر رسید که جمهوری آذربایجان در قبال عبور کامیون‌های ایرانی خواستار پرداخت عوارض شده است و چند کامیوندار ایرانیرا هم بازداشت کرده است.
حجم واکنش ایران، اما نشان از آن دارد که ماجرا از چند کامیون فراتر است.
پیش از این جمهوری آذربایجان، ترکیه و پاکستان در تاریخ ۲۱ شهریور رز مایش مشترکی موسوم به «دوستی سه برادر-۲۰۲۱» را بهمدت یک هفته برگزار کرده بود. برگزاری رزمایش اخیر در دریای خزر و حضور پاکستان و ترکیه از جمله مسائلی است که از منظرژئوپلتیکی برای هر همسایه‌ای می‌تواند تامل برانگیز باشد.
این وضعیت و احتمالا برخی تحولات پشت پرده، منجر به آماده باش نیرو‌های زرهی ارتش و سپاه ایران در منطقه مرزی شد. در مقابلاخباری تایید نشده از آماده باش نیرو‌های مرزی ترکیه در نزدیک مرز ایران حکایت داشتند.
این در حالی است که در طول جنگ اخیر بین آذربایجان و ارمنستان ایران بی‌طرف باقی مانده بود. حتی ائمه جمعه شهر‌های ترک نشینایران از ارتش جمهوری آذربایجان حمایت کرده بودند و این بی طرف ماندن ایران بسیار به مذاق جمهوری آذربایجان خوش آمده بود. آنچنان که الهام علی‌اف بعد از آن که به سیاحت مناطق بازپس گیری شده از ارمنستان آمد با اشاره به مرز ایران آن جا را مرز دوستیخوانده بود. حالا، اما گویی شرایط عوض شده است.
اما حرکات علی‌اف و انتخابِ شرکا از گذشته تا حال چه معنایی برای ایران می‌تواند داشته باشد؟ در این زمینه باید به چند مسئله توجهکرد.
الهام علی‌اف کیست؟
الهام علی‌اف متولد ۱۹۶۱در باکو فرزند حیدر علی‌اف سومین رئیس جمهور آذربایجان است او طی چهار دوره به ریاست جمهوریآذربایجان رسیده است و به نظر حضورش در این سمت تا آینده نامعلومی ادامه دارد.
الهام علی‌اف دانش آموخته روابط بین الملل از دانشگاه دولتی مسکو (MSUIR) و دکترای فلسفه در زمینه علوم تاریخی از این دانشگاهاست. پس از پایان تحصیلاتش در سال ۱۹۸۵ مدتی در این دانشگاه به تدریس پرداخت.
علی‌اف بجز زبان مادری به زبان‌های انگلیسی، روسی و فرانسوی هم تسلط دارد. او قبل از ورود به سیاست در سال‌های ۱۹۹۱تا۱۹۹۴در مسکو و استانبول تجارت می‌کرد و ریاست گروهی از شرکت‌های خصوصی در حوزه صنعت و تجارت را بر عهده داشت.
علی‌اف پس از ورود به سیاست همزمان با معاونت ریاست جمهوری در سال ۹۴میلادی، معاونت شرکت دولتی نفت جمهوری آذربایجان(SOCR) را هم بر عهده گرفت. رد پای او در قراداد‌های بزرگ شرکت‌های غربی با دولت آذربایجان دیده می‌شود.
او در یک بازه زمانی ریاست کمیته ملی المپیک را بر عهده داشت. تلاش‌های او در توسعه ورزش منجر به کسب بالاترین نشان کمیته بینالمللی المپیک شد. در سال ۱۹۹۵ نماینده پارلمان و در ژانویه۲۰۰۳ به عنوان معاون رئیس مجمع پارلمانی شورای اروپا و یکی از اعضایدفتر (PACE) مجمع پارلمانی شورای اروپا انتخاب شد.
او در همان سال به نخست وزیری آذربایجان منصوب گردید و در اکتبر همان سال و بعد از مرگ پدرش رئیس جمهوری آذربایجان شد ودوره‌های ریاست جمهوری برای او سه بار دیگر هم تکرار شد. در سال ۲۰۰۹ علی‌اف با برگزاری یک همه پرسی و ایجاد تغییرات درقانون اساسی محدودیت دوره متوالی رئیس جمهوری را برداشت و آزادی مطبوعات را نیز محدود کرد؛ که این امر موجب مخالفت شدید ازسوی مخالفین مبنی بر نقض قانون اساسی و مسائل حقوق بشری عنوان شد.
سال ۲۰۱۱ برای علی‌اف همراه با اعتراضات مردمی علیه حکومت او و درخواست برکناری از دولت و ایجاد دموکراسی در کشور بود کهمنجر به دستگیری افراد زیادی شد.
پیروزی او در انتخابات ریاست جمهوری سال‌های ۲۰۱۳ و۲۰۱۸ با توجه به سرکوب‌های شدید با شائبه تقلب و تخلف همراه بود.
در دوران ریاست جمهوری او اختلاف با ارمنستان شدت بیشتری گرفت که آخرین آن منجر به تغییرات مرزی با ایران شد.
شریک راهبردی اسرائیل
آذربایجان از نظر ژئوپلتیک و نزدیکی به مرز ایران برای اسراییل اهمیت ویژه‌ای دارد و تل آویو از دهه‌ها قبل به دنبال گسترش روابط بااین کشور بوده است.
روابط دیرینه‌ای بین جمهوری آذربایجان در مقایسه با دیگر کشور‌های اسلامی با اسراییل وجود داشته است. روابط نزدیک و پیچیده اینکشور را شریک مهم و استراتژیکی نسبت به سایر کشور‌های اسلامی برای اسراییل کرده است. پس از فروپاشی شوروی در ۱۹۹۱،اسراییل به سرعت استقلال جمهوری آذربایجان را به رسمیت شناخت و درست هفت ماه بعد آذربایجان از جمله کشور‌هایی شد که بااکثریت مسلمان شیعه، اسراییل را به رسمیت شناخت.
هدف اسراییل از این شراکت نخست نزدیکی به مرز ایران برای رسیدن مقاصدش بود و بعد از آن هم افزایش مشروعیت در جهان اسلام،کسب حمایت و مشروعیت بیشتر در جامعه جهانی از قِبَل روابط و همکاری با کشور‌های اسلامی از جمله آذربایجان.
در جنگ آذربایجان و ارمنستان در سال ۱۹۹۸ تا ۱۹۹۴ اسراییل تسلیحات آذربایجان را تامین کرد؛ برای مثال موشک‌های استینگر را بهآذربایجان فرستاد. از همان زمان تا به حال این دو کشور به جز همکاری در زمینه‌های مختلف همچون پزشکی، کشاورزی و…، مهمترینبخش همکاری و روابط شان به مسائل نظامی، دفاعی و اطلاعاتی بر می‌گردد.
این روابط در زمان الهام علی‌اف اوج گرفته است، به طوریکه ۴٠ درصد از نفت اسراییل توسط آذربایجان تامین می‌شود و در مقابل بیشاز ۶٠ درصد تسلیحات آذربایجان را اسراییل تامین می‌کند. به گزارش روزنامه‌های اسراییلی، خانواده علی‌اف، ۶۰۰ میلیون دلار دراقتصاد اسراییل سرمایه گذاری کرده اند.
نزدیکی جغرافیایی جمهوری آذربایجان به ایران این کشور را به یک شریک فریبنده برای اسراییل مبدل می‌کند. آن هم در زمانی که ایرانو اسرائیل در یک جنگ همه جانبه امنیتی و اطلاعاتی با یکدیگر درگیرند.
با این وجود رفتار رفتار علی‌اف و جمهوری آذربایجان در قبال اسرائیل هیچ گاه خالی از احتیاط نبوده است. بعنوان عضوی از سازمانهمکاری اسلامی و همسایه ایران در سازمان‌ها و مجامع بین المللی بار‌ها آذربایجان به قطعنامه‌هایی بر ضد اسراییل، رای داده است.
با این حال بعد از جنگ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان در سال ۲۰۲۰ و پیروزی‌های مهم جمهوری آذربایجان که تسلیحات و حمایتلجستیکی اسرائیل در آن نقش عمده‌ای داشت کوه یخ روابط این دو بیش از قبل هویدا شده است.
ترکیه، در جستجوی مسیری به سوی دریای خزر و آسیای میانه
نوامبر ۱۹۹۱ ترکیه از اولین کشور‌هایی بود که جمهوری آذربایجان را به رسمیت شناخت. روابط این دو کشور بسیار پیچیده، چند وجهیو در سطوح مختلف است. از نظر استراتژیک، آذربایجان راه رسیدن به دریای خزر و راه ارتباطی قفقاز به آسیای میانه و شرق برایترکیه است.
تعلق خاطرِ علی‌اف به ناسیونالیسم ترکی و از سویی دیگر نگاهِ ویژه رجب طیب اردوغان و ترکیه به کشور‌های ترک زبان منجر به امضایقرارداد‌های مهم شده است که دال بر نزدیکی روابط این دو کشور است.
علی‌اف در ۱۳۹۹ شمسی خواست نقش میانجی برای رفع تنش بین ترکیه و اسراییل را بازی کند. جمهوری آذربایجان از شرکای اصلیترکیه در حوزه انرژی است. یک سوم واردات گاز طبیعی ترکیه از جمهوری آذربایجان تامین می‌شود. نفت دریای خزر نیز به بندر جیحاندر ساحل دریای مدیترانه صادر می‌شود. با کاهش صادرات گاز از روسیه در سال‌های اخیر نقش آذربایجان پر رنگ‌تر شده و ترکیهمی‌خواهد از قفقاز به عنوان حیاط خلوت خود استفاده کند.
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه سالهاست که برای بلندپروازی‌های خود حد و مرزی نمی‌شناسد. با تکیه بر رشد شگفت انگیزاقتصاد و دولتی کارآمد، ترکیه حالا در هر مناقشه منطقه‌ای و جهانی حضوری فعال دارد و رد پای ترکیه را از افغانستان تا لیبی بهخوبی می‌توان مشاهده کرد.
بدیهی است که پیوندهای زبانی و هویتی بین جمهوری آذربایجان و ترکیه دست مایه خوبی برای گسترش نفوذ ترکیه است و چیزی نیستکه اردوغان از آن صرفنظر کند. نقش ترکیه هم در جنگ اخیر بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان بسیار برجسته بود.
ایران و جمهوری آذربایجان؛ از پیوندهای تاریخی تا دوستی محتاطانه!
جمهوری آذربایجان واقع در قفقاز جنوبی در گذشته بخشی از خاک ایران بود که طی جنگ‌های ایران و روسیه تزاری در قراداد‌هایگلستان و ترکمنچای به روسیه ملحق شدند. مرز زمینی ایران با آذربایجان، اما پس از مناقشه قره باغ افزایش یافت. این دو کشور یکمرز آبی در دریای خزر را نیز با یکدیگر دارند.
دومین جمعیت شیعه در جهان متعلق به جمهوری آذربایجان است. عضویت هر دو کشور در سازمان همکاری کشور‌های اسلامی و اکونشان از نزدیکی جغرافیایی، مذهبی و فرهنگی دو کشور دارد. اما در چند روز اخیر وجود تنش‌هایی که دست‌هایی در پشت آن دیدهمی‌شود، شرایط را پیچیده‌تر کرده است.
مرز‌های جغرافیایی ایران با جمهوری آذربایجان گسترش یافته است. واقعیت این است که جمهوری آذربایجان قطعا به دنبال بازپسگیری کل قره باغ کوهستانی از ارمنستان است. امری که یک تغییر ژئوپلتیک بسیار بسیار مهم برای ایران خواهد بود و یک مسیر مهم بهسمت اروپا و روسیه را از ایران خواهد گرفت.
فارغ از مسئله مرز‌های زمینی ایران با جمعیت چند ده میلیونی ترک خود پیوندهای تاریخی و فرهنگی و اجتماعی با جمهوری آذربایجاندارد. امری که در هر سیاستی در قبال این همسایه شمالی باید در نظر گرفته شود.
ترکیه هم با توجه به بحث راه کمربندیِ چین تمایل دارد به جای عبور این مسیر‌ها از ایران مسیر‌های ترانزیتی و را به گونه‌ای تغییر دهد کهکمتر به ایران وابسته باشد. اسرائیل هم که البته از هر فرصتی برای مجاورت با دشمن دیرینه خود استقبال می‌کند.
باتوجه به گرایش شدید آذربایجان و الهام علی‌اف به غرب در حالی که این کشور بخشی از جغرافیای اروپا به شمار می‌آید، سکوتمعنادار غرب و اروپا می‌تواند تحلیل‌های زیادی به دنبال داشته باشد؛ به طور فرض اروپا و غرب می‌دانند دخالت و یا هر هر واکنشیمنجر به یک دومینوی بحران برای کل منطقه می‌شود و این در حالی است که منطقه خود به شدت درگیر مسئله افغانستان است و غرب ازبانی‌های این شرایط بحرانی است، به همین دلیل هم نمی‌خواهد دردسری تازه در منطقه و برای جهان بوجود آید.
این وضعیت شرایطی بسیار پیچیده را ایجاد کرده است. به همه تحرکات آشکار این روز‌ها باید تحولاتی در سطوح امنیتی را هم اضافهکرد که طبعا اطلاع از آن خارج از حوزه رسانه‌هاست.
صف تانک‌های ایران در حالی که در جاده‌ها به سمت مرز حرکت می‌کردند یک هشدار نظامی قاطع است که با رزمایش‌های نظامی کاملمی‌شود.هشداری که نشان از مخالفت ایران با تغییرات بیشتر مرزها یا حضور نظامی و امنیتی اسرائیل در اطراف مرزهایش است.
اما در دراز مدت چه باید کرد؟
الهام علی‌اف: شطرنج‌باز ماهر
علی‌اف سیاستمدار زیرک و بسیار صبوری است. او با توجه به تحصیلات و سوابقش به نظر اوضاع و احوال جهان را به خوبیمی‌شناسد و برای رسیدن به خواسته‌هایش صبر زیادی دارد.
او برای بازپس گیری قره باغ از ارمنستان دهه‌ها صبر کرد تا تحقیری را که جمهوری آذربایجان در ابتدای دهه نود میلادی متحمل شدهبود جبران کند. درست در زمانی که به دلیل به قدرت رسیدن یک دولت غرب گرا در ارمنستان حمایت روسیه از این کشور با اما و اگر همراهبود، علی‌اف ضربه را وارد کرد.
او به خوبی می‌داند که ایران کشوری بزرگ و اثرگذار است. امکانات ایران با جمهوری آذربایجان قابل قیاس نیست و در هر تنش نظامییا حتی اقتصادی جمهوری آذربایجان بیشتر متضرر خواهد شد. علی‌اف در همه این سال‌ها با چراغ خاموش با رقبا و دشمنان ایرانارتباط داشته است و کوشیده است که ایران را آزرده خاطر نکند.
در بلبشوی این روز‌های جهان و به خصوص خاورمیانه علی‌اف قطعا به دنبال اهداف خود است. اهدافی که بخشی از آن با اولویت‌هایایران سازگار نیست.
با این حال با این سیاستمدار زیرک به نظر باید بیشتر با تدبیر مواجه شد. ایران ملاحظات متعدد امنیتی و اجتماعی و اقتصادی دارد ودر این شرایط گشوده شدن جبهه‌های جدید یا امنیتی شدن مسائل اجتماعی به سود ایران نیست. با این حال لحظه‌ای نباید از علی‌اف وبرنامه‌هایش غافل شد. علی‌اف باید همواره به یاد داشته باشد که دوستی دو جانبه تنها راه برای ایران و آذربایجان است و دو طرف هیچراهی جز یک بازی برد _ برد ندارند.
الهام علی‌اف شطرنج باز ماهری است که باید حریفانی زبردست در تبریز و تهران داشته باشد؛ با او باید با تدبیر مواجه شد نه باشمشیر!
*کارشناس مطالعات منطقه‌ای
منتشر شده در دیدار نیوز
