حمد و ثنا به معنای مدح و ستایش در مقابل ذمّ می باشد. این واژه، چهل بار در قرآن کریم به کار رفته است که بیست و شش بار آن به خداوند اختصاص دارد. چند سوره هم با حمد خدا آغاز شده است: « الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِي الأَرْضِ وَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الآخِرَةِ وَ هُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ؛ ستایش و سپاس مخصوص خداست که هر آنچه در آسمان ها و زمین است همه ملک اوست و در عالم آخرت نیز شکر و سپاس مخصوص خداست و او حکیم و آگاه است.»(سوره سبا، آیه۱) و همچنین: « الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلائِكَةِ رُسُلا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنَى وَ ثُلاثَ وَ رُبَاعَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ سپاس خداى را كه پديدآورنده آسمان و زمين است [و] فرشتگان را كه داراى بالهاى دوگانه و سه گانه و چهارگانه اند پيامآورنده قرار داده است در آفرينش هر چه بخواهد مى افزايد زيرا خدا بر هر چيزى تواناست.»(سوره فاطر، آیه ۱)
خداوند با این بیان به مسلمانان یادآور شده است که سخن خود را با حمد خدا شروع کنند. رسول گرامی اسلام(ص) در اهمیت حمد خدا فرموده است:« كُلُّ أمرٍ ذي بالٍ لايُبدَأُ فيهِ بِحَمدِ اللّه ِأقطَعُ؛ هر كار ارزشمندى كه با ستايش الهى آغاز نشود، گفتارى ناقص است.»(المجازات النبویة، ج۱، ص۲۳۰)
البته بر اساس آموزه های دینی شروع با حمد، مختص گفتار نیست؛ رفتار را هم شامل می شود. خداوند به حضرت نوح(ع) فرمان داد که وقتی با پیروانش بر کشتی نشست، قبل از حرکت کشتی خداوند را به خاطر نجات از دست ظالمان حمد کند: « فَإِذَا اسْتَوَيْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَكَ عَلَى الْفُلْكِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي نَجَّانَا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ؛ و چون تو با آنان كه همراه تواند بر كشتى نشستى بگو: ستايش خدايى را كه مارا از [چنگ] گروه ظالمان رهانيد.» (سوره مؤمنون، آيه۲۸) حضرت ابراهیم(ع) نیز پس از آن‌که در کهن‌سالی صاحب فرزند شد، گفت: « الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَ إِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ؛ سپاس خداى را كه با وجود سالخوردگى اسماعيل و اسحاق را به من بخشيد به راستى پروردگار من شنونده دعاست.»(سوره ابراهیم، آیه۳۹)
برخی حمد را با سپاس و ستایش مترادف دانسته و هرسه را به یک معنا می گیرند ولی استاد شهید مرتضی مطهری مفهوم حمد را گسترده‌تر از ستایش می داند، زیرا سپاس و ستایش در مورد غیر خدا هم جایز است، ولی حمد که مختص خداست علاوه بر مفهوم سپاس و ستایش، متضمن مفهوم پرستش ، خضوع و فروتنی عابدانه نیز می باشد.(ر.ک: آشنائی با قرآن، ج۱ و ۲، ص۸۸)
در اغلب آیات واژه حمد با مشتقات «تسبیح» همراه شده است؛ هم از زبان فرشتگان: « وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاتَعْلَمُونَ؛ و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت من در زمين جانشينى خواهم گماشت [فرشتگان] گفتند: آيا در آن كسى را قرار می دهی كه در آن فساد انگيزد و خونها بريزد و حال آنكه ما با ستايش تو [تو را] تنزيه مى كنيم و به تقديست مى پردازيم. فرمود: من چيزى مى دانم كه شما نمی دانید.»(سوره بقره، آیه۳۰) و همچنین: « وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ قِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ؛ و فرشتگان را مى بينى كه پيرامون عرش به ستايش پروردگار خود تسبيح مى گويند و ميانشان به حق داورى مى گردد و گفته مى شود سپاس ويژه پروردگار جهانيان است.»(سوره زمر، آیه۷۵) و هم پدیده‌های طبیعی: « وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ وَ يُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُصِيبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ وَ هُمْ يُجَادِلُونَ فِي اللَّهِ وَ هُوَ شَدِيدُ الْمِحَالِ؛ رعد به حمد او و فرشتگان [جملگى] از بيمش تسبيح مى گويند و صاعقه ها را فرو مى فرستند و با آنها هر كه را بخواهد مورد اصابت قرار مى دهد در حالى كه آنان در باره خدا مجادله مى كنند و او سخت كيفر است.»(سوره رعد، آیه۱۳) و هم سایر مخلوقات: « تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَ الأَرْضُ وَ مَنْ فِيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لَكِنْ لاتَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا؛ آسمان هاى هفتگانه و زمين و هر كس كه در آنهاست او را تسبيح مى گويند و هيچ چيز نيست مگر اينكه در حال ستايش تسبيح او مى گويد ولى شما تسبيح آنها را درنمى يابيد به راستى كه او همواره بردبار [و] آمرزنده است.»(سوره اسراء، آیه۴۴)
شاعران و نویسندگان در پیروی از این سنت حسنه کتاب خود ـ اعم از نظم و نثر ـ را با حمد خدا شروع می کنند که به تحمیدیه معروف است از برجسته‌ترین نمونه‌های تحمیدیه، می‌توان به دیباچه گلستان سعدی اشاره کرد. تحمیدیه در اصطلاح عبارت است از مقدمه ای که در آغاز کتابهای فارسی در نیایش خدا و برشمردن نعمات و صفات او آورده می‌شود. غلامرضا ستوده در کتاب «تحمیدیه در ادب فارسی» به این موضوع پرداخته و لیلا شیرینکام در کتابی به نام «تحمیدیه» مجموعه ای از مشهورترین تحمیدیه‌های اشعار فارسی است را گردآوری کرده است.
اگرچه حمد و ثنا به یک معناست ولی بین آن دو تفاوت جزئی وجود دارد و آن اینکه ثناء مفهوم عامتری از حمد دارد. به بیان ساده، برای هر مدح و ستایشی می‌توان کلمه ثناء را به کار برد، اما حمد در جایی گفته می‌شود که کاری خوب از فاعلی با شعور و مختار صادر شود.
