در مورد زمان پیدایش مکتب دهریون اطلاع دقیقی نیست ولی گفته میشود این مکتب شکل منحرف شده‌ای از دین زرتشتی1 بوده و با انقراض هخامنشیان2 شکل گرفته‌است. شهرستانی3 در شرح مجوس‌ها از دهریون سخن گفته است: «مجوسیه‌ها می‌گویند نور ازلی است و ظلمت حادث است. آنها زروان را به عنوان مبدأ آفرینش میدانند.»4
کلمۀ زروان به معنای خدای زمان است که دردورۀ ساسانیان رواج داشت.5 دهریون با پذیرش زمان6 به عنوان مبدأیی مطلق، آن را در جایگاه خداوند قرار دادهاند. آنها با انتساب همۀ تحولات به زروان، تمام آفرینش را درچنبرۀ جبرگرایی قرار داده و با سلب هرگونه اختیار و مسئولیتی از انسان، مسئلۀ ثواب و عقاب و سرنوشت حیات اخروی را به کلی منتفی ساخته‌اند. حناالفاخوری7 مینویسد: «دهریون گروهی از حکمای متقدم و منکر صانع مدّبر برای عالم هستند که معتقدند عالم همواره و خود به خود ایجاد میگردد و نیاز به آفریدگار ندارد»8
آنها معتقدند زُروان، با نیایش‌های خود برای آفرینش جهان ـ در لحظه‌ای که هنوز خلقتی صورت نگرفته است ـ پسری به نام اهورامزدا آفرید: «اهورمزد و اهریمن در آغاز دارای منشاء مشترکی بودند و از پدری واحد به نام زروان به وجود آمدند که خدای اعظم یعنی زمان است»9
این مکتب با عناوین طبیعت‌گرایی و ماتریالیسم هم شناخته شدهاند؛ آنها که در مقابل ادیان توحیدی قرار گرفتهاند با دادن اصالت ذاتی به ماده و ازلی دانستن آن، وجود هرگونه عامل ماورائی را انکار میکنند: «دهریون کسانی هستند که قائل به ابدّیت و ازلّیت دهر و منکر اصل آفرینش و روز رستاخیز هستند. در نزد آنان سبب حیات و مرگ انسان همان دهر و روزگار است. امروزه این فرقه را طبیعیون هم می‌نامند، که منکر ماوراء طبیعت‌اند و می‌گویند که جزء موجودات طبیعی چیز دیگری وجود ندارد»10
امام محمد غزالی11 در کتاب خود فلاسفه را به سه گروه دهریون، طبیعیون و الاهیون تقسیم نموده و در تعریف دهریون مینویسد: «آنها گروهی از متقدمین هستند که آفریدگار مدبر عالم قادر را انکار و گمان کرده‌اند که عالم بخودی خود و بدون آفریننده، همیشه موجود بوده و همواره حیوان از نطفه و نطفه از حیوان پدید آمده است. چنین بوده و تا ابد نیز چنین خواهد بود»12
ادیان آسمانی ـ به ویژه دین مبین اسلام ـ به شدت با این افکار مبارزه میکند؛ قرآن مجید ضمن نقل عقیده دهریان آن را ناشی از ظن و گمان دانسته و معتقدین به این باور را ـ که متأسفانه در اکثریت هستند ـ انسانهای نادان معرفی مینماید: «و َقَالُوا مَا هِيَ إِلا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَ نَحْيَا وَ مَايُهْلِكُنَا إِلا الدَّهْرُ وَ مَا لَهُمْ بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلا يَظُنُّونَ* وَ إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ مَا كَانَ حُجَّتَهُمْ إِلا أَنْ قَالُوا ائْتُوا بِآبَائِنَا إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ* قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ وَ لَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لايَعْلَمُونَ؛ و گفتند: آن(حقیقت زندگی) جز زندگانی ما در این جهان نیست، [گروهی) می‌میریم و [گروهی] زنده می‌شویم و جز روزگار ما را نابود نمی‌کند و آنان را بدان دانشی نیست، آنها جز به پندار نمی‌گرایند و چون بر آنان آیات روشن ما خوانده شود برهان آنان جز این نیست که می‌گویند: اگر راست می‌گویید پدران ما را [نزد ما] بیاورید. بگو: خداوند است که شما را زنده می‌گرداند، سپس می‌میراند، سپس تا روز رستاخیز که تردیدی در آن نیست؛ شما را گرد می‌آورد؛ اما بیشتر مردم نمی‌دانند.»(جاثیه، آیات ۲۶ـ۲۴)
در صدر اسلام با تبیین آیات الهی و مبارزه مسلمانان با مادیگری، دهریون جرأت عرض اندام نداشتند ولی« از قرن دوم هجری که اختلاط ملل مختلف آغاز شد و برخورد عقاید و آراء سخت اوج گرفت، مادیین در کمال آزادی عقاید و اندیشه‌های خویش را در محافل علمی و در مجالس علنی ابراز می‌داشتند و دیگران را به پیروی از مکتب خویش دعوت می‌کردند. احیانا در مسجد الحرام و یا مسجد النبی حلقه تشکیل می‌دادند و به گفتگو درباره عقاید خویش می‌پرداختند. این چنین آزادی برای مادیین در هیچ محیط مذهبی در جهان سابقه ندارد. با همه اینها، با آنکه اندیشه‌های مادی همواره در محافل علمی و غیر علمی مطرح بود، این اندیشه‌ها طرفدارانی از اندیشمندان واقعی به دست نیاورد. افرادی بوده‌اند که مادی فکر می‌کرده‌اند، ولی هیچ‌گاه شخصیت برجسته صاحب نظر علمی را نمی‌یابیم که واقعا پیرو مکتب مادی باشد. البته در همه دوره‌ها زنادقه و دهریینی بوده‌اند که با شعر و نثر و خطابه عقاید خویش را تبلیغ می‌کرده‌اند...»13
اگرچه با ورود اسلام به ایران، عقیده انحرافی زورانی زرتشتی در ظاهر از بین رفت اما رگههایی از آن در ضمیر ناخوداگاه14 ما باقی مانده است که گهگاه خود را در لابلای سخنان نسجیده ما نشان میدهد. سخنانی از قبیل: امان از این روزگار، امان از دست روزگار، ای روزگار! من هرچه میکشم از دست تو میکشم، ای روزگار دل شکن/ هر دم مرا سنگی مزن و... ناشی از این اعتقاد است که باعث و بانی همه اتفاقات روزگار است.
پذیرش این سخنان جاهلانه از مردم عوام سخت نیست؛ مصیبت زمانی است که این عقیده غلط از زبان بزرگان علم و ادب به گوش میرسد. به عنوان نمونه به چند مورد اشاره میشود:
الف ـ ولادت بچه و تعیین جنسیت آن
به بازوی رستم یکی مهره بود که آن مهره اندر جهان شهره بود
بدو داد و گفتش که این را بدار اگر دختر آرد ترا روزگار
بگیر و بگیسوی او بر بدوز به نیک اختر و فال گیتی فروز
ور ایدونک آید ز اختر پسر ببندش ببازو نشان پدر
فردوسی
این شاعر حکیم15 بزرگوار نه تنها تولد بچه، بلکه تعیین جنسیت او را هم به روزگار نسبت میدهد در حالی که تولد فرزند از عنایات خداوند است؛ زن و شوهری که میتوانستند عقیم باشند با عنایت پروردگار عالم، صاحب فرزند میشوند و تعیین جنسیت فرزند هم در اختیار پروردگار عالم است: «لِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ يَهَبُ لِمَنْ يَشَاءُ إِنَاثًا وَ يَهَبُ لِمَنْ يَشَاءُ الذُّكُورَ* أَوْ يُزَوِّجُهُمْ ذُكْرَانًا وَ إِنَاثًا وَ يَجْعَلُ مَنْ يَشَاءُ عَقِيمًا إِنَّهُ عَلِيمٌ قَدِيرٌ؛ فرمانروايى[مطلق] آسمانها و زمين از آن خداست هر چه بخواهد مىآفريند به هر كس بخواهد فرزند دختر و به هركس بخواهد فرزند پسر مىدهد يا آنها را پسر[ان] و دختر[انى] توأم با يكديگر مىگرداند و هر كه را بخواهد عقيم مىسازد، او داناى تواناست.»(شوری، آیات50ـ۴۹)
خداوند نه تنها از دختر و پسر بودن جنین آکاه است:« أللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثَى وَ مَا تَغِيضُ الأَرْحَامُ وَ مَا تَزْدَادُ وَ كُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ؛ خدا مىداند آنچه را كه هر مادهاى [در رحم] بار مىگيرد و [نيز] آنچه را كه رحمها مىكاهند و آنچه را مى افزايند و هر چيزى نزد او اندازهاى دارد.»(رعد، آیه۸)16 بلکه از مراحل تکاملی جنین از نطفه تا تولد و از تولد تا مرگ را به طور دقیق زیر نظر دارد: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَ نُقِرُّ فِي الأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا وَ تَرَى الأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ؛ اى مردم اگر در باره برانگيخته شدن در شك هستيد پس [بدانيد] كه ما شما را از خاك آفريدهايم سپس از نطفه سپس از علقه، آنگاه از مضغه داراى خلقت كامل و [احيانا] خلقت ناقص تا [قدرت خود را] بر شما روشن گردانيم و آنچه را اراده مىكنيم تا مدتى معين در رحمها قرار مىدهيم آنگاه شما را [به صورت] كودك برون مىآوريم سپس [حيات شما را ادامه مىدهيم] تا به حد رشدتان برسيد و برخى از شما [زودرس] مىميرد و برخى از شما به غايت پيرى مىرسد به گونهاى كه پس از دانستن [بسى چيزها] چيزى نمىداند و زمين را خشكيده مىبينى و[لى] چون آب بر آن فرود آوريم به جنبش درمىآيد و نمو مىكند و از هر نوع [رستنيهاى] نيكو مىروياند.»(حج، آیه۵)17
ب ـ دادن عزت و ذلت:
روزگار است این که گه عزت دهد گه خوار دارد چرخ بازیگر از این بازیچه ها بسیار دارد
قایم مقام فراهانی
در حالی که قرآن مجید به صراحت بیان کرده است فرمانروای مطلق جهان خداوند است و او به هر کس که بخواهد فرمانروایی و عزت میدهد و از هر کس بخواهد میگیرد: «قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ [ای پیامبر] بگو: بار خدايا تويى كه فرمانفرمايى هر آن كس را كه خواهى فرمانروايى بخشى و از هر كه خواهى فرمانروايى را باز ستانى و هر كه را خواهى عزت بخشى و هر كه را خواهى خوار گردانى همه خوبيها به دست توست و تو بر هر چيز توانايى.»(آل عمران، آیه۲۶)
پ ـ فشار زندگی
چنان افشرد روزگارش گلو که بر مرگ خویش آیدش آرزو
نظامی
در قرآن مجید به روشنی تصریح شده است که سختی معیشت اثر وضعی دوری از خداست: «وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى؛ و هر كس از ياد من دل بگرداند در حقيقت زندگى تنگ [و سختى] خواهد داشت و روز رستاخيز او را نابينا محشور مى كنيم.»(طه، آیه۱۲۴) و تقسیم کننده روزی خداست به گروهی وسعت رزق در نظر میگیرد و به گروهی تنگدستی: «اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ؛ خدا بر هر كس از بندگانش كه بخواهد روزى را گشاده مىگرداند و [يا] بر او تنگ مىسازد زيرا خدا به هر چيزى داناست.»(عنکبوت، آیه۶۲) و همچنین:«وأَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْا مَكَانَهُ بِالأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَوْلا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَيْكَأَنَّهُ لايُفْلِحُ الْكَافِرُونَ؛ و همان كسانى كه ديروز آرزو داشتند به جاى او (قارون) باشند، صبح مىگفتند: واى مثل اينكه خدا روزى را براى هر كس از بندگانش كه بخواهد گشاده يا تنگ مىگرداند و اگر خدا بر ما منت ننهاده بود ما را [هم] به زمين فرو برده بود واى گويى كه كافران رستگار نمىگردند.»( قصص، آیه۸۲)18
ت ـ امتحان مردم
از امتحان تو ایام را غرض آن است که از صفای ریاضت دلت نشان گیرد
وگرنه پایه عزت از آن بلندتر است که روزگار بر او حرف امتحان گیرد
حافظ
ابتلا و امتحان مردم به اشکال گوناگون فقط کار خداست؛ روزگار تنها بستر این آزمونهاست. در چند آیه به این موضوع اشاره شده است که صریحترین آنها در سوره بقره بیان گردیده است: «وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأَمْوَالِ وَالأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ؛ و قطعا شما را به چيزى از [قبيل] ترس و گرسنگى و كاهشى در اموال و جانها و محصولات مىآزماييم و مژده ده شكيبايان را.»(بقره، آیه۱۵۵)19
ث ـ دادن و گرفتن حکمت و قدرت
آن چه اسکندر طلب کرد و ندادش روزگار جرعه‌ای بود از زلال جام جان افزای تو
حافظ
دادن و گرفتن علم، حکمت، نعمت، قدرت و حکومت در اختیار خداوند است به هرکس که بخواهد، عنایت میکند و از هرکس که بخواهد، میگیرد. روزگار در این میان فقط بستری است برای بروز استعدادها؛ فرد در بستر روزگار لیاقت خود را برای دریافت عطایای الهی نشان میدهد آنگاه خداوند بسته به ظرفیت او، مورد عنایت قرار میدهد: «وَ قَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَ لَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَ زَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ؛ و پيامبرشان به آنان گفت: در حقيقت خداوند طالوت را بر شما به پادشاهى گماشته است. گفتند: چگونه او را بر ما پادشاهى باشد با آنكه ما به پادشاهى از وى سزاوارتريم و به او از حيث مال گشايشى داده نشده است. پيامبرشان گفت: در حقيقت خدا او را بر شما برترى داده و او را در دانش و [نيروى] بدنى بر شما برترى بخشيده است و خداوند پادشاهى خود را به هر كس كه بخواهد مىدهد و خدا گشايشگر داناست.»(بقره، آیه۲۴۷)
اگر کسی از خدا پروا داشته باشد و به رسولش ایمان بیاورد علاوه بر بهرهمندی دو برابری از نعمتهای مادی خداوند، از نعمتهای معنوی هم ـ از قبیل نور هدایت و مغفرت ـ برخوردار میگردد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ* لِئَلا يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتَابِ أَلا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد از خدا پروا داريد و به پيامبر او بگرويد تا از رحمت خويش شما را دو بهره عطا كند و براى شما نورى قرار دهد كه به [بركت] آن راه سپريد و بر شما ببخشايد و خدا آمرزنده مهربان است. تا اهل كتاب بدانند كه به هيچ وجه فزونبخشى خدا در [حيطه] قدرت آنان نيست و فضل در دست خداست به هر كس بخواهد آن را عطا مىكند و خدا داراى كرم بسيار است.»(حدید، آیات29ـ28)20
متأسفانه از این نوع بیتوجهی و بیدقتیها به وفور در آثار شاعران مسلمان به چشم میخورد که اگر بخواهیم همه آنها را مطرح کرده و تبیین نماییم مثنوی هفتاد من کاغذ شود و این وجیزه از یادداشت به کتاب تبدیل میگردد. در خاتمه چند بیت را به عنوان نمونه نقل میکنیم:
ز عقل و عافیت آن روز بر کران ماندم که روزگار حدیث تو در میان انداخت
سعدی
شب و روز بیدار باشد به کار که بر خفتگان ره زند روزگار
نظامی
چو روزگار نسازد ستیزه نتوان برد ضرورت است که با روزگار در سازی
سعدی
بر آستانه تسلیم سر بنه حافظ که گر ستیزه کنی روزگار بستیزد
حافظ
جور دلدار و جفای روزگار گرچه دشوار است، آسان میکشم
عراقی
ضمیر دل نگشایم به کس مرا آن به که روزگار غیور است و ناگهان گیرد
حافظ
روزگار اینسان که خواهد بی کس و تنها مرا سایه هم ترسم نیاید دیگر از دنبال من
شهریار
گلم ز دست به در برد روزگار مخالف امید هست که خارم ز پای هم به درآید
سعدی
بازم از این جایگاهِ نغز دل افروز تا به کجا دست روزگار براند
می روم آن جا که روزگار بخواهد می کَشَم آن جا که آسمان بکشاند
ایرج میرزا
حتی بعضی از آنها حکم ضرب المثل به خود گرفتهاند؛ مانند:
روزگار آیینه را محتاج خاکستر کند.
هميشه روزگار به انسان رو نميکند
او را چه زنی که روزگارش زده است
از بخت شکر دارم و از روزگار هم
پینوشت:
1ـ دین زرتشتی یکی از قدیمی‌ترین ادیان جهان است که از آموزه‌های رهبر دینی ایرانی، زرتشت اسپیتمان، سرچشمه میگیرد. بسیاری از عقاید آنها از جمله: باور به ظهور منجی، آزادی اراده، حساب‌رسی پس از مرگ و همچنین بهشت و دوزخ مانند ادیان الهی، نظیر مسیحیت، یهودیت و اسلام میباشد. این دین با شاخه‌های دیگرش ـ مهرپرستی و آیین زروانی ـ حدود هزار سال ـ از حدود ۶۰۰ پیش از میلاد تا ۶۵۰ پس از میلاد ـ دین رسمی شاهنشاهی‌های باستانی ایرانی بوده‌است. با ورود مسلمانان به ایران جایگاه خود را از دست داد. در فرهنگ اسلامی به زرتشتیان، مجوس گفته میشود.
مهم‌ترین کتاب دینی زرتشتیان، اوستا است. این کتاب شامل گاتاها ـ سروده‌های زرتشت ـ است که به شرح جنبه‌های گوناگون دین می‌پردازد. دین زرتشتی بر نُه اصل استوار است که به‌ترتیب عبارت‌اند از: ایمان به یگانگی خدا، ایمان به پیامبری زرتشت، باور به جهان مینوی و عالم معنا، ایمان به نظم و راستی کار جهان، باور به جوهر آدمیت، اعتقاد به فرشته‌های هفت‌گانه، اعتقاد به نیکوکاری، اعتقاد به تقدس عناصر چهارگانه: آب، باد، خاک و آتش، اعتقاد به آخرالزمان.
2ـ هخامنشیان نام دودمانی پادشاهی در ایران باستان است. آنان در آغاز پادشاهان بومی پارس بودند که با شکست مادها و فتح بابل، پادشاهی بزرگ را تشکیل دادند. کوروش را بنیانگذار شاهنشاهی هخامنشی میدانند. پارس‌ها مردمانی از نژاد آریایی هستند که از حدود سه هزار سال پیش به فلات ایران آمده‌اند. هخامنشیان بر بخش بزرگی از جهان آن زمان، از رود سند تا دانوب در اروپا و از آسیای میانه تا شمال شرقی آفریقا فرمان راندند. شاهنشاهی هخامنشی به دست اسکندر مقدونی منقرض گردید. هخامنشیان به عنوان اولین و بزرگترین امپراطوری جهان باستان در سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
3ـ محمد بن عبدالکریم شهرستانی، مورخ مشهور، دانشمند و جهان‌گرد ایرانی قرن ششم بود. وی در سال ۴۷۹ هجری قمری در روستای شهرستان ـ بین نیشابور و خوارزم ـ دیده به جهان گشود. دوران کودکی را در زادگاه خود گذراند و تعالیم مقدماتی را در آنجا خود فرا گرفت. وی در نیشابور فقه شافعی و کلام اشعری را آموخته و با فلسفه آشنا شده است.
شهرستانی نیز مانند علمای عصر خویش، علاقه به سفر داشت و از نواحی مختلف ـ از جمله خوارزم و خراسان ـ دیدن نمود. در سال ۵۱۰ به بغداد رفت و سه سال در آنجا ماند. در این مدت در مدرسه نظامیه کسب علم نمود. وی در سال ۵۴۸ دار فانی را وداع گفت.
کتاب الملل و النحل او ـ اگرچه خالی از نقص و اشتباه نیست ـ از مهم‌ترین آثار موجود در شناخت ادیان و مذاهب به شمار می‌رود. شهرستانی در این کتاب عقاید، آیین‌ها و نحله‌های مختلف را توضیح داده است.کتاب نهایة الاقدام فی علم الکلام و مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار در تفسیر قرآن از دیگر آثار اوست.
4ـ الملل و النحل، ص180
5 ـ ر.ک: مبنای تاریخ ساسانیان، ص88
6 ـ با توجه به اینکه منظور دهریون از «زمان»، همان «زمان مطلق» میباشد که به عنوان مبدأیی واحد در تمام پدیدارها و مظاهر طبیعت حضور دارد. اصطلاح «روزگار» مناسب‌ترین واژه برای اصطلاح دهری باشد.
7 ـ حنّا الفاخوري نويسنده، اديب و تاريخ نگار لبناني در سال1916 میلادی در لبنان به دنيا آمد. او دروس ابتدائي را در زادگاهش گذراند. دورس دوره‌هاي راهنمائي و دبيرستان و دانشگاهي خود را در مدرسه روحانيون مسيحي قديسه حنّه در شهر قدس به پايان رساند. وي در سال 1936 به انجمن مبلغان پولسي و در سال 1943 به جرگة كاهنان پيوست.
فاخوري در سال 1955 در بيروت انستيتو لبناني زبان و هنر و علوم را تأسيس كرد. وی در سال 1962 از امور اداري کناره گیری نمود و به تدريس درمدارس عالي، ايراد سخنراني و تأليف كتابهاي ادبي و زبانشناسي و فلسفي و... پرداخت. فاخوری بیش از 140 کتاب در زمینه ادبیات عرب ، دستور زبان ، شعر ، فرهنگ لغت و... نوشت؛ ولی شهرت جهانی او بیشتر به خاطر تألیف کتاب تاریخ ادبیات عرب ـ که اولین بار در سال 1951 منتشر شد ـ میباشد.
8 ـ تاریخ فلسفه جهان اسلام، ص 533
9 ـ اساطیر ملل آسیایی، ص 22
10 ـ خلاصه اديان در تاريخ دينهای بزرگ، ص۶
11 ـ امام محمد غزالی در سال ۴۵۱هجری قمری در توس دیده به جهان گشود؛ در نیشابور کسب علم کرد و مشهور گردید.
در سال 484 به منصب استادی مدرسه نظامیه بغداد رسید و چهار سال در آن مدرسه که بزرگترین پایگاه علمی آن زمان بود، ماند و در میان مردم عراق جایگاه و منزلت خاصی پیدا کرد. بعد از آنکه به عرفان و فلسفه روی آورد برادرش را جایگزین خود کرد و به حج رفت و از آنجا راهی شام گردید. غزالی زمانی که در دمشق بود کتاب مهم و اثرگذار خود، احیاء علوم الدین را به رشته تحریر در آورد.
وی پس از مدتی به مصر عزیمت کرد و در آنجا به سیر عرفان و پیرایش درون و شهود عرفانی مشغول گردید. غزالی با اصرار و الزام یکی از وزرای دربار، به نیشابور رفت و به تدریس مشغول شد. یک سال بعد به توس برگشت و در همان‌جا ماند تا اینکه در سال 505 از دنیا رفت.
12 ـ المنقذ من الضلال، ص۱۲۸
13 ـ مجموعه آثار شهید مطهری، ج۱، ص۴۴۴
14 ـ ضمیر ناخودآگاه بخشی از ذهن انسانهاست که بسیاری از تصمیم‌های خودکار و برداشت‌ها در آنجا شکل میگیرد. ذهن ناهشیار مخزن احساسات، اندیشه ها، آرزوها و خاطراتی است که ما از آن ها آگاهی کامل نداریم. ضمیر ناخودآگاه از فرایندهای ذهنی تشکیل شده است که به صورت خودکار رخ می دهند و آگاهی ما تأثیری در انجام این فرایندها ندارد. این فرایندها زیر سطح آگاهی انسانها قرار دارند و بر رفتارهای آگاهانه آنها تأثیر میگذارند.
15 ـ حکیم یعنی دانا، خردمند، دانشمند، کسی که در علم حکمت استاد و صاحب نظر باشد. بسیاری از محققین، فردوسی را بزرگترین شاعر فارسی‌گو میدانند که از شهرت جهانی برخوردار است و او را حکیم سخن و حکیم طوس نامیدهاند.
16 ـ همچنین آیات ۳۴ سوره لقمان، ۶ سوره آل عمران
17 ـ همچنین آیات 14 سوره مؤمنون، 37 و38 سوره قیامت، ۶۷ سوره غافر
18 ـ همچنین آیات 52 سوره زمر، 36 و 39 سوره سبا، 37 سوره روم، 12 شوری، 30 اسراء، 26 رعد، 245 بقره
19 ـ همچنین آیات 31 سوره محمد(ص)، 15 و 16 سوره فجر، 124 سوره بقره، 11 سوره احزاب
20 ـ همچنین آیات 269 سوره بقره، 73 سوره آل عمران، 54 سوره مائده، 4 سوره جمعه
