رُوِيَ أَنَّ صَاحِباً لأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ(ع) يُقَالُ لَهُ هَمَّامٌ کانَ رَجُلا عَابِداً فَقَالَ لَهُ يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ صِفْ لِيَ الْمُتَّقِينَ حَتَّى کأَنِّي أَنْظُرُ إِلَيْهِمْ فَتَثَاقَلَ(ع) عَنْ جَوَابِهِ ثُمَّ قَالَ يَا هَمَّامُ اتَّقِ اللَّهَ وَ أَحْسِنْ فَإِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ الَّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ؛ يکي از ياران اميرالمومنين(ع) که همام ناميده می شد و مردی پارسا بود، به آن حضرت عرض کرد: يا اميرالمومنين(ع) مردم باتقوا را برای من توصيف فرما، چنان که گويی آنان را مي بينم. آن حضرت در پاسخ دادن، سنگينی می کرد، سپس فرمود: ای همام تقوا بورز خدا را و نيکويی کن، زيرا خداوند با کسانی است که تقوا ورزيدند و با کسانی است که نیکوکار هستند.
در این مقدمه سه نکته قابل تأمل است:
نکته اول: تثاقل امیرالمؤمنین؛ تثاقل در لغت یعنی: سنگین شدن، سنگینی، سستی كردن، كوتاهی كردن، بی میلی نشان دادن و درنگ کردن...
بدیهی است که علت این رفتار حضرت علی(ع) نبود توان و ظرفیت پذیرش در مخاطب بود. آن حضرت(ع) از رسول گرامی اسلام(ص) شنیده بودند که فرمودند: «إِنَّا مَعَاشِرَ اَلأَنْبِيَاءِ أُمِرْنَا أَنْ نُكَلِّمَ اَلنَّاسَ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ؛ ما گروه پیامبران مأموريم با مردم در حدّ فهم و عقلشان سخن بگوييم.»(تحف العقول عن آل الرسول، ج۱، ص۳۷) و ایشان به عنوان شاگرد مکتب نبوی می خواستند این نکته اساسی را در صحبت رعایت کنند و چون اصرار او را دیدند به تفصیل بیان کردند.
نکته دوم: سخن مختصر و مفید؛ آن حضرت(ع) قبل از بیان مفصل صفات متقین به این اصل اساسی در سخن گفتن توجه داشتند زیرا از پیامبر اکرم(ص) شنیده بودند که فرمودند: «خَيْرُ الْكَلامِ مَا دَلَّ وَ جَلَّ وَ قَلَّ وَ لَمْ يُمِلَّ؛ بهترين سخن، آن است كه قابل فهم و روشن و كوتاه باشد و خستگى نياورد.»(أنوار العلويه، ص 489) نظامی این نکته دقیق را چنین به نظم کشیده است:
با اینکه سخن به لطف آب است کم گفتن هر سخن، صواب است
آب ار چه همه زلال خیزد از خوردن پر، ملال خیزد
کم گوی و گزیده گوی , چون دُر تا ز اندک تو، جهان شود پُر
نکته سوم: حسن عمل؛ آن حضرت با استناد به آیه: «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ الَّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ؛ در حقيقت خداوند با كسانى است كه پروا داشته اند و [با] كسانى [است] كه آنها نيكوكار هستند.»(سوره نحل، آیه۱۲۸) از همام می خواهد به احترام خداوند، نفس خود را نگه دارد و کار نیک انجام دهد.
براساس آموزه های دینی آنچه که در درگاه خداوند مطلوب است حسن عمل می باشد، نه سختی یا زیادی عمل؛ به عنوان مثال دو رکعت نماز با خشوع، خضوع و حضور قلب بر دهها رکعت نماز بی توجه ترجیح داده شده است. خداوند در امتحان انسانها به دنبال افرادی است که عمل را نیکوتر و بهتر انجام می دهند نه بیشتر و طولانی تر و سخت تر. در آیات زیر بر احسن عمل تأکید شده است نه اکثر عمل و اصعب و اطول عمل: «الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ؛ همان كه مرگ و زندگى را پديد آورد تا شما را بيازمايد كه كدامتان نيكوكارتر هستيد و او ارجمند آمرزنده است.»(سوره ملک، آیه۲) و «إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الأَرْضِ زِينَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلا؛ در حقيقت ما آنچه را كه بر زمين است زيورى براى آن قرار داديم تا آنان را بيازماييم كه كدام يك از ايشان نيكوكارتر هستند.»(سوره کهف، آیه۷) و «وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلا سِحْرٌ مُبِينٌ؛ و اوست كسى كه آسمان ها و زمين را در شش هنگام آفريد و عرش او بر آب بود تا شما را بيازمايد كه كدام يك نيكوكارتر هستيد و اگر بگويى شما پس از مرگ برانگيخته خواهيد شد قطعا كسانى كه كافر شدهاند خواهند گفت اين [ادعا] جز سحرى آشكار نيست.»(سوره هود، آیه۷)
