فَلَمْ يَقْنَعْ هَمَّامٌ بِهَذَا الْقَوْلِ حَتَّى عَزَمَ عَلَيْهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ وَ صَلَّى عَلَى النَّبِيِّ(ص)؛ همّام با اين پاسخ قانع نشد تا آنكه حضرت را سوگند داد یا قصد کرد، پس آن بزرگوار شكر و سپاس الهىّ بجا آورد و بر پيغمبر(ص) درود فرستاد.
در این عبارت سه نکته قابل تأمل است:
نکته اول: برخی از مترجمین و شارحین فعل «عَزَمَ» را سوگند داد، ترجمه کرده اند. عزم، اگر با حرف جر علی، بیان شده باشد معنی سوگند دادن می دهد. مرحوم دهخدا هم به نقل از منتهی الارب و اقرب الموارد، سوگند دادن را یکی از معانی عزم دانسته و مثال آورده است: عزم فلان علی الرجل یعنی آن مرد را سوگند داد.
سوگند، اقرار و اعترافی است که گوینده، خدا، شخص یا چیز بزرگ و مهمی را شاهد می گیرد. مانند قسم به خدا، قسم به پیغمبر، به قرآن قسم و قسم به روح پدرم و...
در دین مبین اسلام، سوگند و قسم از جایگاه خاصی برخوردار می باشد. در قرآن مجید سوگندهای بسیاری نقل شده است و خداوند با این سوگندها ارزش و اهمیت موضوعی را تبیین فرموده است. در حوزه قضایی و فقه اسلامی هم سوگند از جایگاه برتری برخوردار بوده و یکی از روش های انکار امر می باشد. در فقه اسلامی آمده است: «البینه على المدعى و الیمین على المنکر» ؛ آوردن دلیل به عهده مدعى است و سوگند خوردن بر عهده منکر می باشد. متهم می تواند با سوگند خوردن منکر امری شود که به آن متهم است.
فقها، سوگند را به سه گونه تقسیم کرده اند:
الف ـ سوگند بیهوده؛ سوگندی که بدون قصد و اراده ـ و از سر عادت ـ بر زبان جاری شود. این‌گونه قسم‌ها کفاره و گناهی ندارد: « لايُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ؛ خدا شما را به سوگندهاى بيهوده تان مؤاخذه نمى كند.» (سوره مائده، آیه۸۹)
ب ـ سوگند تأیید (اخباری یا انشائی)؛ سوگندی که به منظور تأیید مطلب و خبر خورده می شود؛ مانند: به خدا قسم من این حرف را نزده ام.(اخباری) به خدا سوگند که فردا را روزه می گیرم.(انشائی) این نوع قسم تعهد آور است و در صورت دروغ بودن و انجام ندادن، گناه محسوب می شود و کفاره دارد: «... وَ لَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْأَيْمَانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوا أَيْمَانَكُمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ ولى به سوگندهايى كه [از روى اراده] مى خوريد [و مى شكنيد] شما را مؤاخذه مى كند و كفاره اش خوراك دادن به ده بينواست از غذاهاى متوسطى كه به كسان خود مى خورانيد يا پوشانيدن آنان يا آزاد كردن بنده اى و كسى كه [هيچ يك از اينها را] نيابد [بايد] سه روز روزه بدارد اين است كفاره سوگندهاى شما وقتى كه سوگند خورديد و سوگندهاى خود را پاس داريد اين گونه خداوند آيات خود را براى شما بيان مى كند باشد كه سپاسگزارى كنيد (سوره مائده، آیه۸۹)
پ ـ سوگند درخواست؛ سوگندی که برای انجام خواسته ای به مخاطب داده می شود تا او را مجبور به انجام آن بکند؛ مانند: تو را به‌خدا کتاب را به من بده. این نوع سوگند برای طرفین (قسم‌خورنده و طرف مقابل) الزام‌آور نیست و انجام ندادن آن باعث گناه یا کفاره نمی‌شود.(ر.ک: احکام معاملات، محمدتقی مدرسی، ج۱، ص۴۵۵)
بدیهی است سوگند همام از نوع سوم بوده و الزامی برای انجام آن وجود نداشت و آن حضرت(ع) می توانستند سوگند او را نشنیده بگیرند.
معنای دیگر عزم، تصمیم بر انجام عمل است بنابر این معنا، وقتی حضرت علی(ع) متوجه شدند که همام اهل عزم شده است و تصمیم بر عمل دارد و می خواهد مانند متقیان زندگی کند به خواسته همام پاسخ داده و صفات متقین را بر شمردند (الله اعلم)
