صبح زود، بامداد، سپیده دم، زمان قبل از طلوع آفتاب:
چنان بد که یک روز مزدک پگاه ز خانه بیامد به نزدیک شاه
فردوسی
از عمر وی از غایت دیری و درازی تا شام قیامت نشود روز پگاه است
سوزنی
یکی با طمع پیش خوارزم شاه شنیدم که شد بامدادی پگاه
سعدی
در فرهنگ قرآنی از «پگاه» به «فَجْر» تعبیر شده است. فجر در اصل به معنى شکافتن وسیع است؛ از آنجا که نور صبح تاریکى شب را مى شکافد، صبحگاهان را فجر نامیده اند و آن بر دو گونه است: «در یک زمان که از آن به فجر کاذب یاد می شود، سپیدی مستطیل شکل همراه با سیاهی و تاریکی است و در زمانی متاخرتر از آن، سپیدی گسترده و فراگیری همه افق را در بر می گیرد که همان فجر صادق است. در حقیقت فجر واقعی در همین زمان دوم اتفاق می افتد و فجر کاذب و دروغین، تنها مقدمه و پیش قراول فجر صادق است.»(المصباح المنیر، ص۴۶۲)
سپیده صبح یکى از نشانه هاى عظمت خداوند است، پگاه آغاز حاکمیت نور و پایان گرفتن ظلمت است، به همین خاطر خداوند به آن سوگند یاد کرده است: « وَالْفَجْرِ* وَلَیال عَشْر* وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ...؛ قسم به فجر و شکافتن پرده سیاه شب و قسم به شب هاى دهگانه و قسم به زوج و فرد...»(والفجر، آیات 3ـ1)
بین الطلوعین ـ صبح کاذب و صبح صادق یا فاصله اذان صبح تا طلوع آفتاب ـ از مهمترین لحظات شبانه روز است که حدود یک ساعت و نیم طول می‌کشد. اگر چه از نظر فلسفی، زمان یک بُعد از ابعاد ماده است و میان لحظات زمانی هیچ تفاوتی وجود ندارد ولی در آموزه های دینی اسلام، روز‌ها و ساعت ها و زمان‌های شبانه روز از جهت معنوی با یکدیگر تفاوت دارند. در بعضی از روایات، این زمان به عنوان ساعتی از ساعات بهشت نامیده شده و آثار و برکاتی برای آن بیان گردیده است.
در قرآن مجید، برخی از زمان ها برای دعا و ذکر خدا، مناسبتر دانسته شده که بین الطلوعین یکی از آنهاست: «فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِهَا وَ مِنْ آنَاء اللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرَافَ النَّهَارِ لَعَلَّكَ تَرْضَى؛ پس بر آنچه مى گويند شكيبا باش و پيش از بر آمدن آفتاب و قبل از غروب آن، با ستايش پروردگارت او را تسبيح گوى، و برخى از ساعات شب و حوالى روز را به نيايش پرداز، باشد كه خشنود گردى.»(طه، آیه130)
احادیث زیادی در فضیلت بیداری و یاد خدا در آن نقل شده است. بنابر روایات متعدد، روزی های مادی و معنوی در این ساعت از شبانه روز تقسیم می شود و خوابیدن در این ساعت، به شدت مکروه است. امام سجاد(ع) می‌فرمایند: «لاتَنَامَنَّ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَإِنِّی أَكْرَهُهَا لَكَ إِنَّ اللَّهَ یُقَسِّمُ فِی ذَلِكَ الْوَقْتِ أَرْزَاقَ الْعِبَادِ عَلَى أَیْدِینَا یُجْرِیهَا؛ هرگز قبل از طلوع خورشید نخواب که من آن را برایت خوب نمی‌دانم، زیرا خدواند در آن وقت، روزی بندگانش را به دست ما تقسیم می‌کند.»(وسائل الشیعه، ج6 ، ص498)
حسین بن مسلم می گوید: «به امام جواد(ع) عرض کردم: فدایت شوم! مردم می گویند خواب بعد از طلوع فجر مکروه است چون روزی انسان ها در آن وقت تقسیم می شود؛ آیا چنین است؟ فرمودند: روزی انسان ها تعیین و تقسیم شده است ولی خداوند دارای فضلی(زیادی) است که[در قرآن] فرمود: از خدا درخواست کنید فضلش را. سپس فرمودند: ذکر خدا بعد از طلوع فجر، تاثیرش بیش از دویدن در طلب رزق است.»(تفسیر عیاشی، ج ۱، ص۲۴۰)
در مورد روزی معنوی هم رسول اکرم(ص) فرمودند: «اغْدُوا فِی طَلَبِ الْعِلْمِ فَإِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یُبَارِكَ لأُمَّتِی فِی بُكُورِهَا؛ در طلب علم زود خیز باشید، زیرا از پروردگارم درخواست کرده ام که به امت من در بامدادشان برکت دهد.» (منیة المرید، ص266)
در احادیث منقول همراه آثار مثبت سحرخیزی، به آثار منفی خواب در زمان بین الطلوعین نیز اشاره شده است. بنابراین، همان طوری که لشکر فرشتگان در این ساعت در رفت و آمد هستند، لشکر شیطان و ابلیس نیز بسیج می‌شوند؛ زیرا آنان نیز می‌خواهند بندگان را از این فرصت استثنایی در شبانه روز دور نگه دارند. در بعضى از روایات از آن به یکى از دو زمان غفلت تعبیر شده، چنان‌که امام باقر(ع) مى فرمایند: «ابلیس ملعون لشکریان خود را در دو وقت ـ هنگام طلوع خورشید و غروب آن ـ پراکنده مى سازد، چراکه این دو زمان، زمان غفلت است.»(اصولکافى، ج2، ص522) همچنین از امیرمومنان علی(ع) نقل شده است که می‌فرمایند: «أَنَّ النَّوْمَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ صَلاةِ الْعِشَاءِ یُورِثُ الْفَقْرَ وَ شَتَاتَ الأَمْرِ؛ خواب پیش از طلوع خورشید و قبل از نماز عشاء، باعث فقر و پریشانی امور می‌شود.» (مستدركالوسائل، ج5 ، ص110)
