واژه گمراهی و ضلالت، وقتی به کار برده می‌شود که شخصی به راهنمایی افراد راهنما گوش نمی دهد و یا بعد از پذیرش حق دوباره از راه راست منحرف می شود. این گمراهی ممکن است در محورهای مختلف و با انگیزه‌ها و عوامل گوناگون پیش آید. عواملی چون خروج از فطرت انسانی، فاصله گرفتن از قرآن و عترت، وسوسه‌های شیطان، افراط و تفریط، دوستان ناباب، تبلیغات دشمنان اسلام و... می توانند باعث گمراهی انسان ها شوند.
در این میان نقش شیطان از دیگر عوامل بیشتر است. بنابر بیان قرآن مجید، شیطان بعد از رانده شدن از درگاه الهی، آشکارا اعلام کرده است برای گمراهی انسان ها از هیچ تلاشی کوتاهی نخواهد کرد: «قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ* ثُمَّ لآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمَانِهِمْ وَ عَنْ شَمَائِلِهِمْ وَ لاتَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ* قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْؤومًا مَدْحُورًا لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لأَمْلأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ أَجْمَعِينَ؛ [شیطان]گفت: پس به سبب آن كه مرا به بيراهه افكندى من هم براى[فريفتن] آنان حتما بر سر راه راست تو خواهم نشست، آنگاه از جلو و از پشت سرشان و از طرف راست و از طرف چپشان بر آنها مى تازم و بيشترشان را شكرگزار نخواهى يافت.[خدا] فرمود: نكوهيده و رانده از آن[مقام] بيرون شو كه قطعا هر كه از آنان از تو پيروى كند، جهنم را از همه شما پر خواهم كرد.»(اعراف، آیات 18ـ ۱6)
همچنین: «قَالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ* قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ* إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ * قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ* إلا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ؛ [شیطان] گفت: پروردگارا، پس مرا تا روزى كه[مردم] برانگيخته مى شوند مهلت ده. [خدا] فرمود: در حقيقت تو از مهلت يافتگانى تا روز معين معلوم.[شيطان] گفت: پس به عزت تو سوگند كه همگى را از راه به در مى برم، مگر آن بندگان پاكدل تو را.»(ص، آیات۸۳ ـ79)
تبعیت از هوی و هوس دومین عامل گمراهی است: «يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لاتَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ؛ اى داوود، ما تو را در زمين جانشين گردانيديم، پس ميان مردم به حق داورى كن و زنهار از هوس پيروى مكن كه تو را از راه خدا به در كند. در حقيقت كسانى كه از راه خدا به در مى روند به [سزاى] آنكه روز حساب را فراموش كرده اند، عذابى سخت خواهند داشت.» (ص، آیه۲۶)
اطاعت نسنجیده از سران و بزرگان از دیگر عوامل گمراهی انسان است: «يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولا* وَ قَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَ كُبَرَائنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلا* رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْنًا كَبِيرًا؛ روزى كه چهره هايشان را در آتش زيرورو مى كنند، مى گويند: اى كاش ما خدا را فرمان مى برديم و پيامبر را اطاعت می کرديم و مى گويند: پروردگارا ما رؤسا و بزرگان خويش را اطاعت كرديم و ما را از راه به در كردند. پروردگارا آنان را دو چندان عذاب ده و لعنتشان كن لعنتى بزرگ.» (احزاب، آیات6۸ ـ 6۶)
