عدالتخواهی در نهضت مشروطه

1- مقدمه:

عدالت برجسته ترین مفهوم مطرح شده در مذهب تشیع است و عدالتخواهی از دیرباز همواره از مهم ترین ویژگی های ایرانیان در عرصه های مختلف تاریخ بوده است. نهضت مشروطه هم به عنوان یکی از برجسته ترین وقایع تاریخ معاصر ایران، از این قاعده مستثنا نبوده است. ضعف شدید حکومت قاجار در زمینه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و امنیتی بستر رویایی های پی در پی اقشار مختلف جامعه را با حکومت فراهم کرده بود. فقدان ساختاری برای اجرای عدالت و اقدامات ناشایست وابستگان دربار، موجب جریحه دار شدن روحیه عدالتخواهی در مردم ایران شده بود. به طوری که، در ابتدای حرکت مسئله اصلی عدالتخانه و عدالتخواهی بود، به همین دلیل نهضت مشروطه را در ابتدا نهضت عدالتخانه می گفتند. با اوج گیری نهضت به تدریج مسئله پارلمان و محدود کردن قدرت شاه مطرح شد. (نجفی، فقیه حقانی، 1388: 275)

دونیروی اصلی و اساسی شامل: روحانیون و روشنفکران غرب گرا در انقلاب مشروطه حضور داشتند که گرایشات، دیدگاه ها و برداشتهای این دو نیرو در خصوص مفاهیم مطرح شده در آن زمان متفاوت بود. (پرتوی، 1396: 73) برهمین اساس این نکته از اهمیت بالایی برخوردار است که چه عاملی در هرکدام از این گروه ها موجب ظهور روحیه عدالت طلبانه شد و علارغم اختلافات فکری موجود، بستر اتحاد این دو جریان مهم را فراهم کرد.

موضوع مهم دیگر موارد عینی تجلی عدالتخواهی در اقدامات اقشار تأثیرگذار و همچنین رویایی های مستقیم با حکومت است که با پیاده سازی احساسات عدالتخواهانه در صحنه عمل و مقابله با سرکوب قاجار، عرصه را برمخالفین مشروطه تنگ کرد و شاه قاجار را ناگزیر به امضای قانون مشروطه کرد.

در این مقاله سعی شده است ضمن اشاره به گروه های اصلی که در نهضت مشروطه ایفای نقش کردند، ریشه ها و عوامل ظهور روحیه عدالتخواهی در این گروه ها بررسی شود، همچنین با استفاده از منابع تاریخی به موارد برخورد مستقیم اقشار مختلف جامعه با حکومت که در اعتراض به عدم برقراری عدالت در جامعه به وقوع می پیوست اشاره شده است.

2- گروه های اصلی مؤثر در نهضت مشروطه:

همانطور که گفته شد روحانیون و روشنفکران دوگروه اصلی مؤثر در نهضت مشروطه بودند که هرکدام به توجه به منابع فکری خود از انگیزه های متفاوتی برای اقدام علیه حکومت قاجار و تغییر وضعیت موجود برخوردار بودند. البته لازم به ذکر است که در نهضت مشروطه گروه های متعددی از مردم مثل: روحانیون، بازاریان، روشنفکران، عوام و... حضور داشتند، اما به لحاظ فکری آن جنبش ملهم از دوجریان فکری اسلامگرا و غرب گرا بود. (دیلمی معزی، 1389)

جریان روشنفکری که عمدتا تحصیل کردگان جدید بودند از اندیشه های انقلاب بزرگ فرانسه الهام گرفته بودند. (مرادنیا، محسنی، 1396) روشنفکران ایران، درحقیقت واردکننده افکار روشنفکری مغربزمین بودند. بنابراین درجریان مشروطه روشنفکران با وارد اندیشه های جدید، حرف های تازه زدند و موضوعات و مسائلی را مطرح کردند که خارج از چهارچوب سنت های موجود جامعه بود. (اکبرزاده، 1380: 25)

علما و مذهبیون دیگر گروه تأثیرگذار در شکل گیری و پیروزی نهضت مشروطه بودند. اعتقادات مذهبی مردم و نفوذ روحانیون دربین اقشار مختلف جامعه؛ دوعامل مهمی بود که علما را قادر ساخت تا نقش رهبریت بسیج گر را در انقلاب مشروطه ایفا کنند. آنها از داخل و خارج تأثیرگذار در انقلاب مشروطیت بودند و حداقل تا پایان استبداد صغیر نقش محوریشان در بسیج مردم و پیشبرد روند انقلاب غیرقابل انکار است. (روزنامه دنیای اقتصاد،1389)

در جریان جنبش مشروطه، روحانیت شیعی برای نخستین بار بحث نظام حکومتی را در دوره غیبت وارد فقه سیاسی خود نمود و از چارچوب مطلق انگاری فقاهت، کلام و فلسفه خارج شد و با چهره ای نو، مبانی سیاست و حکومت در دوره غیبت را که به دنبال برپایی دولت مشروطه، تفکیک قوا، آزادی و حکومت قانون بودند، سیمای سیاسی و کار کردهای حکومتی از خود بروز داد. (بیگدلی، 1385)

3- احیای روحیه عدالتخواهی در مشروطه خواهان:

هرکدام از گروه های مؤثر در نهضت مشروطه خواهی به دنبال عدالت مطلوب خود بودند. روشنفکران با میل به تفکرات غرب گرایانه عدالت را در دموکراسی و سوسیالیسم می دیدند و روحانیون در حکومت دینی و یا قانونگذاری تحت نظارت علما عدالت موردنظر خود را جستجو می کردند. آنچه دارای اهمیت است ریشه های تفکر عدالتخواهانه درمیان جریان های فوق است، گرایشهای فوق هریک عدالت را آنگونه که خواهان آن بودند تعریف می کردند. هرچند که این تعریف متفاوت زمینه های گسست گروه های مشروطه خواه را فراهم کرد اما بدیهی است که اگر رگه هایی از عدالتخواهی در تفکر این گروه ها وجود نداشت نهضت مشروطه از ابتدا شکل نمی گرفت.

در ادامه به ریشه های عدالت طلبانه در تفکرات هرکدام از گرایشات فکری دخیل در شکل گیری نهضت مشروطه خواهی پرداخته خواهد شد و به تفاوتهای دیدگاه های طرفین اشاره خواهد شد.

1-3- بنیادهای عدالتخواهی در روحانیت و مذهبیون

برای پی بردن به اهمیت عدالت در دین اسلام می توان به حدیثی از پیامبرگرامی اسلام(صلی الله علیه وآله والسلم) اشاره کرد، به فرموده آن حضرت: « آسمانها و زمین با عدل پابرجا می ماند». (پیامبرگرامی اسلام(ص)،عوالی اللالی: 103) همچنین مفهوم عدالت در سنت شیعی نیز جایگاه رفیعی دارد، تا آنجا که در زمره اصول دین قرار گرفته و شانه به شانه توحید نشسته و نشانه شیعه به شمار رفته است. شیعه با دوم مفهوم عدالت و امامت، از سایر فرقه های اسلامی متمایز می شود. شیعیان هرجا از حکومت مطلوب سخن می گویند، بر امام عادل تاکید می کنند. مهم ترین ویژگی حکومت موعود شیعی در آخرالزمان نیز گستردن عدل در جهان تلقی شده است. حال آنکه اگر در عصر غیبت، گریزی از حرمان حضور امام معصوم نیست باید بر رکن دیگر این اندیشه تکیه کرد و بنای حکومت را بر عدل گذارد. (حسین زاده، 1395)

با این اوصاف می توان به انگیزه های عدالتخواهانه روحانیون در نهضت مشروطه پی برد. آنان با هدف والای خود سعی داشتند از این فرصت تاریخی، نهایت استفاده برای پیاده کردن عدل الهی ببرند. محمدحسین نائینی غروی در تنبیه الامه وتنزیه المله می نویسد:« آزادی و برابری که در رژیم مشروطه مورد توجه است از هدف های اصلی پیامبران به شمار می رفته، پیامبر ما هرگز فراموش نکرد که همه مردم آزاد و برابر هستند. رهبران مذهب شیعه می خواستند مسلمانان را از بردگی نجات داده و حقوق از دست رفته شان را بازگردانند. (حائری، 1381، به نقل از غروی نائینی، 1327)

با توجه به عیان شدن ریشه های عدالتخواهی در اندیشه های روحانیت و مذهبیون آن زمان، می توان با جرأت بیان کرد که اجرای عدالت تحت نظارت دین اسلام هدف اصلی این گروه از حمایت نهضت مشروطه بوده است، حتی گروهی از روحانیون برجسته که اعتقادی برحکومت دینی درعصر غیبت نداشتند، دیدگاه مساعدی نسبت به نظارت بر قوانین مصوب مجلس شورای ملی داشتند با این هدف که از حقوق مردم تحت حاکمیت یک حکومت غیردینی دفاع کنند. ظلم نکردن حکومت به مردم، حفظ مال، جان و آبروی مردم و برخورد عادلانه با آنان از سوی حکام بیشترین نکات مورد تاکید علمای شیعه درگذشته بوده است. (نجف لک زایی،1388)

2-3- بنیادهای عدالتخواهی در روشنفکران غرب گرا

روشنفکران یا تجددگرایان دیگر جریان مهم و تأثیرگذار در نهضت مشروطه بودند. متجددین ایرانی عصرمشروطه، همچون متفکران غربی، به سه گرایش عمده لیبرال دموکراسی، سوسیال دموکراسی و کمونیزم قابل تقسیم هستند. (رهبر،1386) برای پی بردن به ریشه های عدالتخواهی در اندیشه روشنفکران آن زمان لازم است نمودهای عدالت را درمفاهیم گرایشهای عمده فوق، خصوصا مکاتب دموکراسی، لیبرالیسم و سوسیالیسم جستجو کنیم. البته همانطور که قبل تر اشاره شد نباید از تأثیر انقلاب کبیر فرانسه در تحریک روحیه عدالتخواهی این جریان فکری غافل شد که در جای خود به این نکته هم اشاره خواهد شد.

1-2-3- عدالتخواهی در مکتب دموکراسی

دموکراسی بیشتر با آزادی، مشارکت و رقابت سیاسی شناخته می شود، اما مبنای آن اصل برابری است؛ به این معنا که صرف نظر از تمام اختلافهای غیرقابل انکار میان انسان ها، درهر فرد عنصر, جنبه یا کیفیتی اساسی وجود دارد که به ما اجازه می دهد در قلمرو زندگی اجتماعی با او به عنوان فردی برابر با افراد دیگر رفتار کنیم. (کوهن،1973) از آنجایی که در بسیاری از تعاریف عدل همان برابری معنا شده است، می توان برابری گفته شده در دموکراسی را معادل با همان عدالت مورد نظر اما با کیفیتی متفاوت دانست.

2-2-3- عدالتخواهی در مکتب لیبراسیم

عدالت در لیبرالیسم آنچنان برجسته نیست، اما اگر در این مکتب به عنوان نظریه غالب سیاسی در غرب به دنبال معادلی برای عدالت باشیم، نزدیکترین مفهموم برابری است. (نقیب زاده، 1373) با وجود این براساس آنچه درمورد دموکراسی نیز گفته شد هرچند که عدالت در مذهب تشیع تعریف گسترده ای دارد اما می توان تا آنجایی که ترجمان عدل در برابری نمود پیدا می کند، عدالت را در لیبرالیسم مؤثر دانست.

3-2-3- عدالتخواهی در مکتب سوسیالیسم

هرچند در لیبرالیسم جایگاه عدالت کمرنگ شده است و تنها در برابری خلاصه می شود و برهمین اساس طرفداران آن درنهضت مشروطه بیشتر برجنبه آزادی خواهانه آن تکیه می کردند، اما سوسیالیسم بارقه هایی از عدالت اقتصادی را درخود جای داده است.

سوسیالیسم با انگیزه خدمت به خلق و طبقات محروم طراحی شد، هرچند که بنابر دلایلی در رسیدن به این هدف موفق نبود. (رزمی،1372: 74)

3-3- تأثیر انقلاب فرانسه در تقویت روحیه عدالتخواهی در روشنفکران مشروطه خواه

با وجود اینکه نهضت مشروطه در ایران چندین دهه پس از انقلاب فرانسه به وقوع پیوست اما نمی توان اثر آن بر روحیات مردم و خصوصا جوانان آن زمان را نادیده گرفت، با توجه به اینکه عدالت طلبی یکی از عناصر اصلی شکل گیری انقلاب فرانسه بود به یقین تأثیر آن بر نهضت مشروطه اجتناب ناپذیر است.

گفته می شود درابتدای نهضت مشروطه، جوانان پرشور هرکدام رسال هایی از انقلاب فرانسه را در بغل داشتند به گونه ای که می خواهند نقش ربسپیر و دانتن را بازی کنند و کلمات عبارات آتشین بر زبان می راندند. (آدمیت،1354)

4- اختلافات روشنفکران غرب گرا با روحانیون

هرچند واکاوی اختلافات روشنفکران و روحانیت موضوع اصلی این پژوهش نیست اما از آنجاییکه ریشه این اختلافات را می توان در تفاوت تعریف از عدالت در اندیشه هرکدام از این دو جریان فکری دید قطعا اشاره به این موضوع از این دیدگاه لازم است.

یکی از اصلی ترین اختلافات روشنفکران با روحانیت برسر حضور روحانیون در تشکیلاتی حکومتی بوده است. از خواستهای عمده این روشنفکران تجدید هویت و سنت های ملی ایرانی، منع دخالت روحانیون درسیاست، وضع نظام قانون اساسی جدید به شیوه اروپا، تأسیس نهادهای سیاسی جدید جدید براساس حاکمیت ملی و ایجاد مبانی دولت مدرن بود. (بشیریه، 1395)

روحانیون و علما نیز که از ابتدا با روشنفکران در جهت به سامان رسیدن نهضت مشروطه همکاری داشتند با مواضع غرب گرایانه آنها مخالفت می ورزیدن؛ چراکه غرب زدگی را آفتی برای جامعه شیعی ایران می دانستند و راه سعادت را در اجرای قانون شریعت می دیدند.

5- رویایی مستقیم با حکومت و عدالتخواهی درصحنه عمل

پس از بررسی ریشه عدالتخواهی در جریانهای فکری اصلی زمینه ساز نهضت مشروطه، لازم است تجلی این عدالت طلبی در عرصه عمل را نیز تحلیل کنیم. ظهور این عدالتخواهی ها آن هنگامی در عرصه عمل دیده می شود که در وقایعی مانند شورش شیخی در کرمان اقشار مختلف جامعه و حتی زنان به خیابان می آیند و فریاد عدالتخواهی سر می دهند و برقراری عدل را از حکومت مطالبه می کنند. همین اقدامات بود که زمینه را برای اعتراضات سراسری فراهم کرد و شاه قاجار را ناگزیر به امضای قانون مشروطیت کرد. در ادامه به چند نمونه برجسته از این عدالت طلبی ها در صحنه عمل اشاره خواهد شد.

1-5- تحریم تنباکو

یکی از جلوه های ظهور عدالتخواهی یا به عبارتی دیگر ایستادگی دربرابر بی عدالتی که در فاصله ای بالغ بر یک دهه قبل از نهضت به وقوع پیوست، اقدام علیه امتیازی بود که ناصرالدین شاه قاجار به فردی انگلیسی به نام ماژور تالبوت واگذار کرد. این امتیاز به دلایلی نظیر تحریم سراسری و گسترده به رهبری تجارو سران روحانی لغو شد. بایکوت تنباکو عملا تمرین نهایی برای انقلاب مشروطه بود. (آبراهامیان، 2008)

2-5- اعتراض زنان در خردادماه 1905/1284

این واقعه که در اعتراض به وضعیت نابسامان آن زمان و اقدامات حاکم تهران به وقوع پیوست را می توان نمونه ای از ظهور عدالتخواهی در میان زنان جامعه ایران دانست.

درخردادماه سال 1284ه.ج/1905م زنان معترض در تهران دست به تظاهرات زدند و به گفته یک شاهد عینی با عصبانیت خشم خود را نسبت به حاکم شهر اعلام کردند. (همان منبع)

3-5- تجارت دختران قوچانی

موضوع فروش دختران قوچانی در إزای مالیاتهای سنگین وضع شده توسط حاکم وقت، از مسائل مهم آن زمان بود که تا پس از تشکیل اولین مجلس مشروطه هم مورد توجه بود. افسانه نجم آبادی درکتاب خود تحت عنوان حکایت دختران قوچان، می نویسد: « بازگویی داستان این ظلم نه تنها به برانگیختن مردم علیه استبداد و پیوستن آنان به صفوف مشروطه خواهان یاری رساند، بلکه با تأثر و خشم و همدردی در گوینده و شنونده، نویسنده و خواننده فضای همدلی بین آحاد ملت آفرید. (نجم آبادی،1374: 4)

4-5- نزاع متشرعه و شیخیه در کرمان

درسال 1323ه.ج در زمان حکومت عزیزالله ظفرالسطنه برکرمان شورشی به وقوع پیوست که از جمله اولین جرقه های اولیه انقلاب مشروطه به شمار می آید. اعتراض به حوادث کرمان زمینه مناسبی برای اتحاد روحانیون تهران فراهم آورد که از آن درجهت مبارزه با عین الدوله بهره جستند. (لقائی،1393) شورش متشرعه و شیخیه در کرمان که در جهت اعتراض در برابر اقدامات ظالمانه حاکم شهر به وقوع پیوسته بود به معنای واقعی کلمه تبدیل به یکی از بارزترین نمونه های عدالتخواهی پیش از نهضت مشروطه شد که زمینه را برای اقدامات بسیار مهم بعدی فراهم کرد.

5-5- ماجرای بانک استقراضی روسیه

داستان بانک استقراضی روسیه حقیقتا نقطه عطفی برای ورود نهضت مشروطه به مرحله نهایی به حساب می آید. زمانیکه؛ خبر رسید در هنگام ساختمان سازی روس ها، جسد تازه زنی پیدا شده که روس ها آن را به چاه انداخته اند، خبر خیلی زود به گوش علما رسید و جنجالی بزرگ به پا شد. جنجالی که به اعتقاد بسیاری یکی از اصلی ترین جرقه های انقلاب مشروطه بود. (خبرگذاری مهر،1392)

6- بحث و نتیجه گیری

بدون شک عامل اصلی شکل گیری نهضت مشروطه عدالتخواهی بوده است. جریانهایی که از وضعیت آن زمان به ستوه آمده بودند با یکدیگر دست اتحاد دادند تا به هدف والای خود که اجرای عدالت بود دست پیداکنند. مسئله مهم این است که هرکدام از این جریانهای اصلی، عدالت را آنگونه تعریف می کردند که در اندیشه های دیرینه شان ریشه داشت. علما و روحانیون به دنبال اجرای عدالت به معنای جاری و ساری ساختن شریعت الهی و احکام اسلامی در تمام عرصه ها بودند. اصرار روحانیون بر اجرای قطعی شریعت به مخالفت آنان با روشنفکران غرب گرا منجر شد، این تضاد تا آنجا پیش رفت که به شکل گیری جریان مشروعه خواهی درمقابل مشروطه خواهی انجامید.

روشنفکران غرب گرا که تجلی عدالت را تعاریف جدیدی مانند سوسیالیسم، لیبرالیسم و دموکراسی می دیدند، خواستار الگوبرداری از غرب در موضوعات مختلف بودند. همانطور که قابل پیش بینی بود درجامعه مذهبی و معتقد ایران این مسائل با مخالف شدیدی از جانب آحاد مردم و خصوصا روحانیون مواجه شد و اشتباه نیست اگر بگوییم اصرار بیش از حد آنان بر الگوبرداری از غرب پس از پیروزی اولیه نهضت مشروطه، دستاوردی دیگری جز ازهم گسستن ریسمان اتحاد مشروطه خواهان نداشت.

این تضادها در برداشت از عدالت موجب بروز فاصله و اختلافات بسیار بنیادینی میان جریانهای فکری مختلف شد اما درهرحال تا پیش از آن، این اشتراک در هدف اصلی یعنی عدالتخواهی بود که موجب وقوع حوادثی عملی شد که بستر ایستادگی درمقابل حکومت قاجار و تغییر وضعیت نابسامان آن زمان را فراهم کرد و سرانجام پس از تلاشهای فراوان به امضای قانون مشروطه انجامید.

منابع

1- آبراهامیان، یرواند، تاریخ ایران مدرن(چاپ شانزدهم)، ترجمه: محمدابراهیم فتحی، (1396)؛ تهران، نشر نی.

2- همان منبع.

3- آدمیت، فریدون، (1354)؛ دموکراسی اجتماعی، تهران، نشرپیام.

4- ابن ابی جمهور، عوالی الئالی، ترجمه: علی علیزاده، (1397)؛ قم، آیت اشراق.

5- اکبرزاده، فریدون، (1380)؛ نقش رهبری درنهضت مشروطه،ملی نفت و انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی

6- بشیریه، حسین، (1395)؛ جامعه شناسی سیاسی(چاپ بیست وپنجم)، تهران، چاپ غزال.

7- بیگدلی، علی، (1385)؛ تعامل یا تقابل سه گانه:بررسی تعامل نهادهای قدرت درجنبش مشروطه، تهران، ماهنامه زمانه، شماره47.

8- پرتوی، اصغر، (1396)؛ چالشهای هویت ملی ایران دردوره معاصر، زنجان، انتشارات جهاددانشگاهی.

9- حائری، عبدالهادی، (1381)؛ تشیع و مشروطیت درایران و نقش ایرانیان مقیم عراق(چاپ سوم)، تهران، انتشارات امیرکبیر.

10- حسین زاده، سیدمحمدعلی، (1395)؛ مشروعیت وعدالت در اندیشه سیاسی شیعه:درآمدی برمشروعیت عدالت بنیاد، تهران، فصلنامه علمی-پژوهشی شیعه شناسی،سال چهاردهم،شماره53.

11- خبرگذاری مهر، (1392)؛ قابل دسترس در: https://mehrnews.com/news/2403431

12- دیلمی معزی، امین، (1389)؛ مطالعه مقایسه ای اختلافات نظری غرب گرایان و روحانیون مذهبی درانقلاب مشروطه ایران، نشریه رهیافت انقلاب اسلامی، سال چهارم، شماره12.

13- رزمی، علی اکبر، (1372)؛ نظام های اقتصادی(چاپ اول)، مشهد، انتشارات موحد.

14- روزنامه دنیای اقتصاد،(1389)؛ قابل دسترس در: https://www.donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-621579.

15- رهبر، مهدی، (1386)؛ متجددان ایرانی و تجدد درعصر مشروطه:بررسی ریشه های پیدایش جدالهای فکری درایران جدید، فصلنامه مطالعات ملی، سال هشتم، شماره4.

16- کوهن، کارل، دموکراسی، ترجمه: فریبرز مجیدی، (1373)؛ تهران، انتشارات خوارزمی.

17- لقائی، آذیتا، (1393)؛ پایگاه خبری تحلیلی کرمان خبر، قابل دسترس در: https://www.kermankhabar.ir/fa/tiny/news-74357.

18- لک زایی، نجف، (1388)؛ انقلاب اسلامی امام خمینی(ره):مشروطه نائینی، پایگاه اطلاع رسانی جماران، قابل دسترس در: https://www.jamaran.ir/fa/tiny/news-12387.

19- مرادنیا،خلیل الله، محسنی، حسین،(1396)؛ روشنفکری مشروطه از آرمانشهر دموکراتیک تا اقتدارگرایی، فصلنامه دولت پژوهی، مجله دانشکده حقوق وعلوم سیاسی، شماره11.

20- نجفی م، فقیه حقانی م، (1388)؛ تاریخ تحولات سیاسی ایران، تهران، موسسه مطالعاتی تاریخ ایران معاصر.

21- نجم آبادی، افسانه، (1374)؛ حکایت دختران قوچان، سوئد، نشرباران.

22- نقیب زاده، احمد، (1373)؛ سیاست وحکومت در اروپا، تهران، انتشارات سمت.

منبع:

نویدی پشتیری، سعید، 1398، نقش و ریشه های عدالتخواهی در اندیشه و عمل مشروطه خواهان، همایش عدالتخواهی از نهضت مشروطه تا گام دوم انقلاب در تبریز.