خواندن ۹ دقیقه·۵ سال پیش

اسرار قدیمی‌ترین پرونده قتل تاریخ

زندگی و روزگار اوتسی، مرد یخی

در آبان امسال، مقاله‌ای در ژورنال PLOS ONE منتشر شد که ابعاد جدیدی از زندگی مرد یخی را آشکار کرد. این مقاله با توجه به خزه‌هایی که در آخرین وعده غذایی که او خورده‌بود و [احتمالا] داروهای گیاهی که همراهش بود، نشان می‌داد که مرد یخی ۳۶ ساعت قبل از در ارتفاع بسیار پایین‌تری از جایی که جسدش پیداشده، حضور داشته و در آنجا غذای مفصل و شاهانه‌ای خورده‌است.

در آخرین روزهای تابستان ۱۹۹۱، یک زوج کوهنورد آلمانی (هلموت و اریکا سیمون) در یخ‌رود اشنالشتال (Schnalstal) در کوه‌های اوتسال (ناحیه مرکزی-شرقی آلپ) در غرب اتریش، به جسدی برخورد کردند که لای یخ‌ها فرورفته بود. ابتدا تصور شد که این جسد یک کوهنورد یا خلبانی از جنگ جهانی اول است که پس از سال‌ها پیدا شده‌است. اما وقتی پلیس منطقه با بی‌دقتی تمام با دریل و تبر به‌جان جسد افتاد و آن را بیرون آورد، تازه پزشکی قانونی اداره آگاهی اینسبروک (Innsbruck - مرکز استان تیرول اتریش) متوجه شد که جسد مرد ۴۵ ساله‌ای که پیدا شده، یک شی ارزشمند باستانی، متعلق به ۵۳۰۰ سال پیش است!

بررسی‌های بعدی نشان داد که جسد، ۹۲ متر پشت مرز و در خاک ایتالیا قرار داشته و به‌این ترتیب پس از یک کشمکش حقوقی طولانی، جسد به همراه اشیایی که در کنارش بود، سال ۱۹۹۸ به ایتالیا منتقل شد و هم‌اکنون در موزه و پژوهشگاهی در بولتزانو در استان تیرول ایتالیا (در شمال شرق این کشور) نگه‌داری می‌شود.

فلش، محل پیداشدن جسد را در نزدیکی قله اوتسال نشان می‌دهد

از جمله اشیا همراه جسد، خنجر از جنس چخماق، یک تبر مسی، یک کمان با ۱۴ تیر از جنس استخوان ماهی، درفشی از جنس استخوان سگ، چند تکه ذغال و آتشزنه، مقداری قارچ و توت بود. لباس جسد، الیافی از جنس علف‌های بافته شده، پوست حیوانات و چرم بود و کفشی از جنس چرم خرس داشت که آسترش با پوست گوزن پوشیده‌شده بود.

خنجر با تیغه از جنس سنگ چخماق (سمت چپ)، تبر مسی (وسط) و دو تیر (راست) از جنس استخوان ماهی

در طی این سال‌ها، انواع آزمایش‌های پزشکی مثل آزمایش اشعه اکس، سی‌تی‌اسکن و آزمایش‌های ژنتیک و بررسی دی‌ان‌آ میتوکوندریال مرد یخی انجام شد تا اسرار بیشتری از این جسد که دیگر اوتسی (Ötzi - به‌خاطر کشف در ناحیه اوتسال) نامیده می‌شد، استخراج شود. این نکته هم قابل‌توجه است که روی بدن اوتسی ۶۱ خالکوبی وجود دارد.

بازشدن پرونده قتل

سال ۲۰۰۱، حیرت‌انگیزترین راز اوتسی فاش شد. آن زمان یک رادیولوژیست بنام پل گوستنر (Paul Gostner) بقایای یک تیر پیکان‌دار که از پشت به شانه چپ اوتسی برخورد کرده‌بود را در بدنش کشف کرد. این کشف نشان داد که تیر از پشت تا قفسه سینه او را سوراخ کرده و با ایجاد یک حفره عمیق و پاره‌کردن تعدادی از شاهرگ‌ها، باعث خونریزی شدید شده و در چند دقیقه او کشته‌است. شرایط محیطی طوری بود که توانسته بود جسد مقتول را برای ۵۳۰۰ سال، دست‌نخورده حفظ کند. این کشف، قدیمی‌ترین نمونه قتلی است که تاکنون انسان توانسته به‌صورت مستند آن را بررسی کنند.

سال ۲۰۱۰، گروهی از محققان حوزه‌های مختلف به سرپرستی دکتر ادوارد ایگارتر ویگل (Eduard Egarter Vigl) پاتولوژیستی که به «پزشک خانوادگی» اوتسی معروف است در یک سری عمل‌های جراحی تخصصی پشت سر هم، یک کالبدشکافی عمومی از بدن او انجام دادند تا به راز اینکه مرد یخی واقعا که بود و چطور زندگی کرده و اصلا چطور مرده، پی ببرند. شرایط منطقه‌ای که اوتسی در آن قرار گرفته بود، باعث شده‌بود تا آب به پوست او نفوذ کند و داخل پوستش یخ بزند و سطحی درخشنده و براق مانند نقاشی‌های رنگ لعابی به خود بگیرد. به‌این ترتیب جسد او تبدیل به یه مومیایی طبیعی شده‌بود. سایز عضله پشت‌بازوی اوتسی نشان می‌داد که با وجود قد ۱۶۵ سانتی‌متریش، مردی جنگی و تنومند بوده‌است.

ادورد ایگارتر ویگر و همکارانش با آندوسکوپ آثار سر پیکان عامل مرگ اوتسی را در قفسه سینه او بررسی می‌کنند. پیکان، یکی از رگ‌های اصلی را بریده و باعث شده تا خونریزی شدید، خیلی زود او را از پا دربیاورد.

تیم جراحی قسمتی از ماهیچه و جگر اوتسی را برداشتند. آنها حفره‌ای هم روی لگن خاصره او ایجاد کردند تا از استخوان آن قسمت نمونه‌ای برداشته و آزمایش دی‌ان‌آ روی آن انجام دهند. آنها بررسی‌هایی هم روی قفسه سینه او انجام دادند تا بلکه اطلاعات بیشتری در مورد تیری که او را از پای درآورده بود، بدست بیاورند و نمونه‌هایی از موهای قسمت‌های مختلف بدن او برداشتند. ایگاتر ویگل و همکارانش در مجموع ۱۴۹ نمونه بیولوژیکی از بدن اوتسی خارج کردند که مبنای پژوهش‌های روی او در ۱۰ سال گذشته بود.

تلاش‌های اولیه برای تشریح شکم، ناامیدکننده بود. پیتر مالفرسینر (Peter Malfertheiner) از دانشگاه اتو وان‌گوریک (Otto von Guericke) در ماگدبرگ آلمان سعی کرده‌بود با یک آندوسکوپ که از گلوی اوتسی وارد بدن و شکم او کرده‌بود، اطلاعاتی را بدست آورد. اما سلول‌های ۵هزار ساله جسد اوتسی، کار را برای او مشکل کردند. ایگاتر ویگل هم از راه شکافی که قبلا جراحان اتریشی روی بدن اوتسی ایجاد کرده‌بودند، به داخل بدن او راه پیدا کرد و دو تکه بزرگ از غذهای هضم نشده در معده او را بیرون بیاورد.

آخرین روز زندگی اوتسی

آنالیزهای فیزیکی روی ایزوتوپ‌های عناصر استرانسیم و سرب در استخوان‌ها و دندان‌های او نشان داد که کودکی اوتسی در محل فعلی روستای ولتورنو، در شمال شرقی شهر بولتزانو، گذشته‌است. اما در جوانی به ۵۰ کیلومتر آن طرف‌تر به سمت شمال مهاجرت کرده و و بزرگسالیش را در محل دره ونوستا گذرانده‌است.

همچنین پژوهش‌های شیمیایی دیگر مشخص کرد که آخرین ساعات زندگی او در فصل بهار بوده و آخرین گردش او احتمالا در محل فعلی روستای سنالس و ارتفاعات مشرف به آن برای پیدا کردن شکار بوده‌است. آزمایش‌های دقیق روی دستان او وجود چند جراحت را نشان می‌داد که احتمالا در یک نبرد در روزهای آخر عمرش اتفاق افتاده‌بود، نبردی که ممکن بود با قتل او مرتبط باشد. احتمالا این جراحت‌ها مانع به‌کارگیری تیرو کمان برای دفاع از خود شده‌بود. آنالیز غذای باقی‌مانده در روده او، مشخص کرد که چند ساعت قبل از مرگ، وعده مفصلی شامل گوشت گوزن قرمز به همراه مقداری نان گندم خورده‌است.

با کنار هم قرار دادن این اطلاعات، پژوهشگران حدس می‌زنند که دشمنان مرد یخی احتمالا کینه و دشمنی با او داشته‌اند و در یک فرصت مناسب، وقتی او را تنها در کوهستان گیر آورده‌اند، کارش را یک سره کرده‌اند. پیش از این، پژوهشگران تصور می‌کردند که اوتسی با شکم خالی کشته شده‌است. بنابراین حدس می‌زدند که شاید در حال فرار بوده و مدتی غذایی برای خوردن نداشته یا زندانی بوده و به او غذا نمی‌دادند و او بعد از فرار کشته شده، اما آزمایش‌های جدید نشان داد که هرچند او یک بار در ۹ سالگی و بار دیگر در ۱۶ سالگی شاهد قحطی و بیماری سراسری بوده است، اما در زمان مرگ بسیار هم به او خوش می‌گذشته و در روز مرگش یک وعده کامل غذایی را با فراغت بال و فرصت کافی خورده است. پس احتمالا یک گروه مسلح از دشمن نمی‌توانسته دنبال او بوده باشد.

پراکندگی محل رشد گونه‌هایی که در معده اوتسی پیدا شده

پژوهش‌های اخیر که توسط دکتر جیمز دیکسون (James H. Dickson) از دانشگاه گلاسکو انجام شده، براساس موادی که در معده اوتسی کشف شده حاکی از آن است که او در ارتفاع ۱۰۰۰ متری و ۳۶ ساعت قبل از مرگ غذای مفصلی خورده‌است. اما جسد اوتسی در ارتفاع ۳۲۱۰ متری پیدا شده‌است. برخی از خزه‌هایی که در ارتفاع کم رشد می‌کنند و اوتسی به‌همراه داشته، مهم‌ترین سرنخ‌های پژوهشگران بودند. دیکسون پراکندگی ۵ گونه از خزه‌های ارتفاعات پائین را بررسی کرد. زیستگاه بیشتر این خزه‌ها در دامنه‌های دره اشنالشتال بود.

کالبدشکافی

سال ۲۰۱۰ آندروس شوارز (Andrea Schwarz) جراح مغز و اعصاب، یک سری آندوسکوپی مغزی روی سر اوتسی انجام داد. او دنبال جواب این سوال بود که سایه اسرارآمیزی که در عکس‌های سی‌تی‌اسکن قبلی در قسمت عقبی جمجمه اوتسی دیده شده مربوط به چیست؛ یک لخته خون یا یک تومور بدخیم؟

نتایج کالبدشکافی باعث شد تا داستان جدیدی برای زندگی مرد یخی و بخصوص آخرین لحظات زندگی او گفته شود. متخصصان مغز و اعصاب تشخیص داده بودند که خونی که در قسمت پشتی جمجمه مرد یخی لخته شده بود، در واقع بر اثر ضربه یا آسیبی شبیه پرت شدن از یک صخره بلند بعد از اصابت تیر به پشت او ایجاد شده است. تحلیل و بررسی آخرین وعده غذایی که در معده او قرار داشت در کنار این ضربه که به سرش وارد شده، پژوهشگران را به این نکته رساند که او به آن منطقه رفته بود تا با خیال راحت استراحت کند و در پناه صخره، از وزش باد خنک در امان باشد و با خیال راحت گوشت شکارش را بخورد. غافل از اینکه کسی در کمین او نشسته و منتظر فرصت است…

اوتسی نمی‌دانست گوشتی که می‌خورد، آخرین غذای عمرش خواهد بود. ۱. اوتسی توقفی کوتاه کرده تا از خوردن کمی گوشت چرب که شکار کرده لذت ببرد. ۲. مدت کوتاهی بعد از خورد غذا، یک قاتل، تیر کشنده‌ای را به پشت او شلیک می‌کند. ۳. احتمالا قاتل ضربه محکمی هم به سر اوتسی هم زده تا کار جسم نیمه‌جان او را تمام کند. ۴. قاتل مرد یخی، چوب پیکانش را از پشت مقتول خارج می‌کند تا از روی تیر، پی به هویت قاتل نبرند.

شگفتی‌های آزمایش ژنتیک

با استفاده از اطلاعات بدست آمده از ژن‌های او، اکنون ما می‌دانیم که مرد یخی موهای قهوه‌ای داشته و چشمانش هم قهوه‌ای بوده است. او به لاکتوز حساسیت داشته و نمی‌توانسته شیر بخورد. تحلیل‌های دی‌ان‌آ همچنین نشان دادند که اوتسی احتمالا به یک نوع بیماری قلبی-عروقی مبتلا بوده که اگر او بر اثر اصابت تیر هم از کشته نمی‌شد، به‌زودی زود به‌خاطر سکته قلبی جانش را از دست می‌داد. شاید شگفت‌انگیزترین یافته محققان کشف ردپای باکتری خاصی به نام بورلیا بوگدورفری در بدن مرد یخی بود که او را به اولین انسانی تبدیل کرد که بیماری لایم (Lyme) در او مشاهده شده است. بنابراین او در روزهای آخر عمرش از تب، سردرد، خستگی، افسردگی و خارش پوستی رنج می‌برده‌است.

بازماندگان اوتسی!

آلبرت زینک (Albert Zink) سرپرست تیمی که مطالعات ژنتیک روی اوتسی انجام داده‌است، به نتایج جالبی دست‌یافته. تیم او با بررسی کروموزم Y اوتسی (که فقط از پدر به ارث می‌رسد) و دی‌ان‌آ میتوکوندوریال (که فقط از مادر به ارث می‌رسد) نشان دادند که بازماندگانی از نسل مادری اوتسی دیگر در اروپا یافت نمی‌شود، اما بازماندگان نسل پدری او در اروپا بسیارند و در مناطقی چون جزایر ساردینیا و کورسیکا زندگی می‌کنند.

اما از این جالب‌تر این که پس از بررسی اطلاعات ژنتیک حدود چهارهزار داوطلب، مشخص شد که ۱۹ نفر از اهالی منطقه تیرول ژن‌هایی دارند که در زیرگروه ژن‌های اوتسی هستند. از این هم هیجان‌انگیز تر اینکه سیمون گربر (Simon Gerber) یکی از کسانی که شباهت‌های بسیار زیادی از لحاظ ژنتیکی با اوتسی دارد، بیماری‌های مشابهی هم با او دارد ازجمله همان عدم تحمل لاکتوز!

زندگی اوتسی، یک زندگی معمولی از جنس زندگی هزاران نفر دیگر در پنج‌هزار سال قبل بوده‌است. خیلی‌ها از آنها زندگی کردند و کشته شدند و بدنشان از بین رفته و اثری از آثارشان نیست. اما اینکه بدن یک انسان به این قدمت، با این میزان سلامت به دست انسان‌های امروزی رسیده، اهمیت او را اینقدر زیاد کرده و حالا ما از هرکدام از جنبه‌های زندگی او، مثل غذاها، محل زندگی، بیماری‌ها و حتی نوع مرگ او به‌عنوان رازهایی یاد می‌کنیم که باید مبالغ هنگفت خرج و زمان‌های طولانی صرف شود تا بلکه به قسمتی از رازهای سر به مهر مرد اسرار آمیز یخی پی ببریم.