در دنیای امروز، با انبوهی از شبکهها، سایتها و کانالهای خبری مواجه هستیم که حجم بالایی از اخبار و اطلاعات را به صورت روزانه در اختیار ما قرار میدهند. سوال اصلی اینجاست که چگونه اخبار واقعی را از اخبار غیرواقعی تمییز دهیم. این اخبار میتواند تأثیر بسزایی روی احساسات و تصمیمگیریهای ما داشته باشد. ما ایرانیان ۱۲ روز سخت و جانفرسایی را پشت سر گذراندیم. به نظر میرسد راه طولانیای را طی کردهایم و شاید راه طولانیتری را در پیش داشته باشیم. در دوران آتشبس که به هیچ وجه به معنای صلح پایدار نیست، فارغ از مراقبت از جان و روان که به شدت تحت شدیدترین فشارهای ممکن بوده، نیاز داریم در دوران پیشرو برای موقعیتهای اینچنینی (البته امیدوارم مجدداً آن را تجربه نکنیم) آماده باشیم. این آمادگی، مانند سفر رفتن، مهیا شدن برای آزمون و آمادگی برای زلزله و حوادث غیرمترقبه طبیعی، نیازمند مجهز شدن به تمهیداتی است. برای ما شهروندان عادی که در موقعیت جنگ قرار میگیریم، یکی از تمهیداتی که به نظر لازم است به آن مجهز شویم، همین نحوه خبرخوانی و اطلاع از صحت و سقم اخبار است. چرا که بر اساس اطلاعاتی که به دست میآوریم، در تلاشیم تا نیازهایی چون حفظ آرامش روانی و احساسی، تصمیمات اقتصادی و مهمتر از آن بقا را برای خود و اطرافیان تأمین کنیم. از طرفی، به واسطه چالشهای اجتماعی و مسألهی اعتماد عمومی که جامعه ایران دهههاست با آن مواجه بوده، اهمیت این مسأله به شکل ویژهای حائز اهمیت است. هدف متن پیشرو، ارائه یک صورتبندی قابل تأمل در شیوه خوانش انتقادی اخبار و تحلیلهای خبری است تا خبرخوانی به شیوهای هوشمندانهتر جریان پیدا کند.
پیش از پرداختن به بخشهای اصلی نوشتار، لازم است تأکید کنم این متن برای افرادی مناسب است که دغدغه اصلیشان تلاش در جهت پیدا کردن اخبار درست و تمییز آن از اخبار نادرست است. چرا که گاهی اهداف برخی افراد از خواندن خبر، بیشتر تولید و انتشار اخبار اصطلاحاً زرد و نادرست به دلایل مختلف است که از چارچوب بحث حاضر خارج است.
در وهله اول، نیاز داریم یک پیشزمینهی تعریف اخبار و اطلاعات نادرست را داشته باشیم. این پیشزمینه به ما کمک میکند تا بدانیم اخبار نادرست چه اهدافی دارند. از طرفی، بر پایهی این تعریف میتوانیم شیوههای تفکیک اخبار درست را از نادرست شناسایی کنیم. هر کدام از این تعریفها که سازمان یونسکو تهیه کرده، با مقاصد و اهداف خاصی صورت میگیرد. همچنین، به منظور شفافیت بیشتر، مثالهایی برای هر کدام از این اطلاعات مطرح میشود.
اطلاعات نادرست (Disinformation)
انتشار اطلاعات نادرست با قصد خاص صورت میگیرد. نویسنده میداند که این اطلاعات نادرست است، اما آن را به اشتراک میگذارد تا مردم را بخنداند، سرگرم کند، بترساند، متقاعد کند یا از طریق بازدیدهای آنلاین پول به دست آورد و غیره.
مثال ۱) شلیک برخی از موشکهای موج اول ایران به اسرائیل از طریق دریا. این خبر به همراه ویدئویی منتشر شد که به نظر میرسید ساختهی هوش مصنوعی بوده یا مربوط به اتفاق دیگری بوده است. یکی از آثار مخرب چنین خبری میتواند بیاعتمادی شهروندان به سیستم دفاعی کشور خود باشد.
مثال ۲) انتشار برخی اخبار در خصوص ترور نیروهای حاکمیتی. این نوع خبرها بعضاً با هدف ایجاد تنش اجتماعی صورت گرفته و در برهههای حساس به آن پرداخته میشود. مثلاً «یک هدف مهم در دقایق پیشین».
اطلاعات گمراهکننده (Misinformation)
انتشار اطلاعات نادرست بدون قصد خاص صورت میگیرد. نویسنده نمیداند که این اطلاعات نادرست است، اما آن را به اشتباه، از روی بیاطلاعی یا عدم هوشیاری، با هدف به اشتراک گذاشتن اطلاعات به اشتراک میگذارد.
مثال ۱) بعد از اعمال آتشبس، برخی افراد و گروهها به اشتباه این موقعیت را صلح تعبیر کردند. در حالی که آتشبس موقتی شکل گرفته است که هر لحظه ممکن است مجدداً درگیریهای نظامی شروع شود. تعبیر آتشبس به جای صلح میتواند منجر به شکلگیری یک امید و احساس کاذب گردد و شهروند در مواجهه با اتفاق احتمالی بعدی دچار فروپاشی روانی شود. این نوع تعبیر دقیقاً به مانند گزاره «اینها پشتپرده توافقهای لازم را انجام دادند» بوده که پایه و مبنای محکمی ندارد.
مثال ۲) در طول روزهای جنگ، دو بانک سپه و پاسارگاد دچار حملهی سایبری شدند و مشکلات زیادی برایشان پیش آمد. متأسفانه برخی از دوستان این اتفاق را به تعبیری حمله به کلیه بانکهای ایران تعبیر کردند که نگرانی زیادی را برای سایرین به وجود آورد و برخی در چنین شرایطی تصمیم به جابجایی پول و یا بستن حسابهای خود گرفتند.
اطلاعات مخرب (Malinformation)
انتشار اطلاعات بر اساس حقایق واقعی، اما استفاده شده در زمینهای نادرست. نویسنده معمولاً آن را برای آسیب رساندن به یک شخص، گروه یا ایجاد تنش و غیره به اشتراک میگذارد.
مثال ۱) تسویهحسابهای جناحی که عمدتا به عملکرد و اظهارنظرهای پیشین اشاره دارد. در اینگونه رفتارها هرچند اطلاعات ارائه داده شده واقعی هستند، ولی نه تنها میتواند کامل نباشد، بلکه در موقعیتهایی ربطی به زمینه مسأله ندارد. اینگونه اطلاعات جهت حذف، طرد و یا فشار بر دیگری مطرح میشود.
نکته مهم: هدف از مقایسه تاریخی در اینجا نه به دلیل تقلیل دادن مبنای اعتراض و نقد، بلکه به دلیل اهمیت هر واقعه تاریخی در زمانه خودش در تأثیر روانیای که استفاده از آن میتواند بگذارد، بوده است.
با توجه به دستهبندی ارائه شده، به نظر میرسد در برخورد با هر متن خبری و تحلیلی در حوزه وقایع موجود، نیازمند تمهیداتی هستیم تا بتوانیم صحت و سقم آن را تشخیص دهیم. این تمهیدات میتواند به صورت یک فرایند تحلیل مورد استفاده قرار گیرد:
بررسی منبع: بسیار مهم است که منشأ آن را بررسی کنید. منبع میتواند یک وبسایت، یک رسانه خبری یا یک شخص باشد. اطمینان حاصل کنید که منبعی قابل اعتماد با شهرت خوب در زمینه مربوطه است. به این ترتیب میتوان سابقهی آن رسانه را در خصوص انتشار اخبار شناسایی کرد. اگر با نقل قولی از فردی مواجه میشویم، مهم است حتماً صدا یا تصویر آن فرد را ببینیم. ترجمه مقالات و گفتگوها بعضاً با جهتدهی صورت میگیرد. بسیار حائز اهمیت است که بسنجیم آیا متن حاضر به درستی انتقالدهندهی صحبتهای فرد مذکور بوده است یا نه.
بررسی تاریخ: اطمینان حاصل کنید که اطلاعاتی که میخوانید به روز است و خارج از متن گرفته نشده است. گاهی اوقات مقالات، سخنرانیها و اظهارات قدیمی میتوانند دوباره منتشر یا به اشتراک گذاشته شوند بدون اینکه به بازهی زمانی آنها اشاره شود. این امر میتواند باعث سردرگمی و بعضاً خشم شهروندان شود، به خصوص اگر موضوع مربوط به رویدادهایی باشد که در یک دوره زمانی تحول یافته و شکل گرفتهاند.
تحقیق درباره نویسنده: اگر نام نویسنده ذکر شده است، تخصص او را در این موضوع بررسی کنید. اگر نویسنده یک متخصص شناخته شده باشد، این امر اعتبار اطلاعات را افزایش میدهد. با این حال، اگر نویسنده ناشناخته (یا به تعبیری “منابع آگاه”) است یا به نظر نمیرسد که صلاحیتهای لازم را داشته باشد، شکاک باشید.
مقایسه منابع: فقط به یک منبع اطلاعاتی تکیه نکنید. اطلاعات معتبر معمولاً فقط در یک مکان یافت نمیشوند. اگر چندین رسانه خبری معتبر یا متخصص یک چیز را بگویند، اعتبار اطلاعات را تقویت میکند. به عنوان مثال، برای اخبار علمی، دیدن چندین مجله تخصصی که یک کشف را منتشر میکنند، نشانه خوبی از قابلیت اطمینان است. شاید بد نباشد اینجا یک سوال از خود بپرسید که چه رسانهها و کانالهای خبری را دنبال میکنید؟ طرح این سوال به این دلیل نیست که شما را تشویق به دنبال کردن تعداد زیادی از خبرگزاریها کند، بلکه نکته مهم آن است که بتوانیم خود را از تور روایتهای جانبدارانه نجات دهیم. در نتیجه، در بررسی صحت اخبار منتشر شده، با بررسی منابع متعدد شاید بتوانیم ابهامها و واقعیتها را از هم تمییز دهیم.
شناسایی دادهها و ارقام: مقایسه دادهها و ارقام ذکر شده در یک مقاله میتواند به تأیید اطلاعات کمک کند. از به اشتراک گذاشتن اطلاعاتی که در آن هر منبع اعداد متفاوتی را ارائه میدهد، خودداری کنید.
تحلیل لحن و هدف: اطلاعات هیجانانگیز یا بیش از حد بحثبرانگیز اغلب برای دستکاری افکار عمومی استفاده میشوند. در مورد چنین اطلاعاتی محتاط باشید، زیرا ممکن است نویسندگان معتقد باشند که هر چه محتوا هیجانانگیزتر باشد، افراد بیشتری را جذب میکند. در این موارد، برای تأیید صحت اطلاعات وقت بگذارید.
با در نظر داشتن مطالب بالا که به طور کلی در خصوص هر خبر و اطلاعاتی میتواند مورد استفاده قرار گیرد، در موقعیت جنگ که یکی از ابزارهای دشمن جنگ رسانهای و القای ضعف و ناتوانی کشور متخاصم است، موارد زیر را به عنوان معیارهایی جهت تشکیک در خبر ارائه شده میبایست در نظر بگیریم تا بتوانیم آن را بهتر تحلیل کنیم:
تیترهای اغراقآمیز: تیترهایی که بیش از حد احساسی یا غیرواقعی به نظر میرسند (مثلاً «فاجعه بزرگ در راه است»)
منابع مبهم: اخباری که منبع مشخصی ندارند یا به “یک مقام آگاه” اشاره میکنند بدون جزئیات.
تصاویر یا ویدیوهای دستکاریشده: آموزش دهید که تصاویر و ویدیوها را با ابزارهای ساده (مثل جستجوی معکوس تصویر در گوگل) بررسی کنند.
تناقضات داخلی: اخباری که اطلاعات متناقضی ارائه میدهند یا منطقی به نظر نمیرسند.
منظور از مدیریت اطلاعات، در واقع مدیریت انتخاب منابع خبری، مدت زمان اختصاص داده شده به خواندن منابع خبری و تحلیلهای مرتبط با آن است. در چنین موقعیتهایی مثل جنگ ۱۲ روزه که هر لحظه اخبار جدیدی به همراه تصاویر متعدد منتشر میشد، روح و روان آدمها به شکل ویژهای درگیر شده بود. بهتر است در پیگیری اخبار و تحلیلهای مربوطه، فارغ از مطالبی که تاکنون مطرح شد، موارد دیگری را برای مراقبت از سلامت روانی و حتی جسمی مدنظر قرار دهیم که به صورت خلاصه شامل موارد زیر است:
مدیریت مصرف خبر: بهتر است زمان مشخصی برای خواندن اخبار اختصاص دهید و از مواجهه مداوم با اخبار منفی پرهیز کنید. مثلا با مدیریت مدت زمانی که به خواندن اخبار اختصاص میدهیم و دوری از خواندن اخبار تکرار انجام میدهیم مصرف خبر خود را مدیریت کنیم.
تمرکز بر اخبار سازنده: به جای تمرکز بر اخبار منفی یا ترسناک، به دنبال اخباری باشید که راهحلها یا مسیر پیشرو را ارائه میدهند. منظور از مسیر پیشرو حتی میتواند تصمیمگیری در خصوص ترک محل زندگی و رفتن به پناهگاه باشد.
تمرین آرامش: تکنیکهای ساده مثل تنفس عمیق یا فاصله گرفتن از فضای مجازی در زمان استرس را مدنظر قرار دهید. این تکنیکها را با جستجو میتوانید پیدا و تمرین کنید. اطرافیان فارغ از احساسهای خود به ما نیز نگاه میکنند. در صورتی که با رفتاری نسنجیده باعث تهییج احساسات و اضطراب آنها شویم، علاوه بر اثر روانی ایجاد شده قدرت تصمیمگیری درست را نیز از آنها خواهیم گرفت.
نکته پایانی
نکته مهم دیگر به نظر نگارنده متن حاضر خواهشمند است (لطفاً به عبارت “خواهشمند است” دقت کنید) به آن توجه شود این است که در طول دوران جنگ -با وجود مدیریت نحوه اطلاعرسانی اخبار موجود توسط مسئولین- به منابع رسمی داخلی توجه بیشتری صورت بگیرد. زیرا منابع رسمی داخلی مسئولیت بیشتری در قبال انتشار مطالب دارند، در صورتی که کانالهای غیررسمی انتشار اخبار هر خبری را میتوانند منتشر کنند و مسئولیتی در قبال آن نداشته باشند. همچنین همانطور که ما در قبال دنبال کردن اخبار نیازمند تمهیداتی هستیم که در متن حاضر به آن پرداخته شد، در قبال انتشار اخبار به دیگران نیز مسئولیت داریم. اسلحه و بمب به یک شکل امنیت یک جامعه را به مخاطره میاندازد و جنگ رسانهای به کمک اخبار نادرست به شکل دیگری امنیت جامعه را آسیب خواهد زد و فرصت را برای ضربه زدن دشمن واقعی فراهم میکند. البته لازم به ذکر است، مادامی که تنظیمات و مقررات به نحوی باشد که اعتماد عمومی را نسبت به خبرگزاریهای داخلی کاهش دهد، فضا و فرصت برای دیگری متخاصم فراهم میشود تا از وضعیت موجود به شکل مطلوبی برای مقاصد خودش استفاده کند. در نتیجه در چنین موقعیتی نیازمند تقویت رابطه دولت (government) و ملّت (nation) هستیم تا بتوانیم اعتماد عمومی را تقویت و شکافهای پیشآمده را ترمیم کنیم.
