ابزارهای مشتقه، ابزارهایی مالی مبتنی یا مشتق از یک دارایی پایه هستند که هدف آن‌ها کاهش ریسک معاملات است. ارزش آن‌ها ناشی از ارزش دارائی دیگری است. دارائی‌هایی که می‌توانند به عنوان دارایی پایه در این ابزارها مورداستفاده قرار گیرد، عبارتند از: انواع سهام، ابزارهای بهره‌ای و متأثر از نوسانات نرخ بهره، ابزارهای بازار مبادلات ارزی، انواع کالا، اعتبارات مشخص و خاص و وام‌های کوچک و کلان.
صاحبان شرکت‌ها، کارآفرینان و دولت‌ها برای تولید کالاها و خدمات به منابع مالی نیاز دارند تا بتوانند پروژه‌های سرمایه‌گذاری را اجرا نموده و با احداث کارخانجات و توسعه محصولات جدید به نیازهای رو به رشد جامعه پاسخ دهند. منابع مالی که در اختیار این افراد قرار دارد، به تنهایی کفاف مخارج طرح‌های سرمایه‌گذاری را نمی‌دهد، بلکه نیاز است تا سایر افراد جامعه نیز از طریق پس‌اندازهای خود مشارکت نمایند .درواقع باید راهی پیدا کرد تا بتوان منابع مازاد را به جاهایی که کمبود منابع وجود دارد، هدایت کرد. برای این منظور باید بسترهای مختلفی فراهم شود. ازجمله مهم‌ترین آن‌ها ایجاد بازارها و نهادهای مالی است که به عنوان یک واسطه میان وام‌دهندگان و وام‌گیرندگان عمل می‌نمایند و با کارکردهای مختلفی که به لحاظ تسهیل انتقال وجوه و نقدشوندگی از خود بروز می‌دهند، فرایند تشکیل سرمایه را میسر می‌سازند. در کنار موارد اخیر لازم است تا نحوه استقراض دولت و شرکت‌ها از عموم مردم و مشارکت آن‌ها در منافع آتی طرح‌های سرمایه‌گذاری نظام‌مند شود. ابزارهای مالی این مهم را انجام می‌دهند. ابزارهای مالی بیان‌کننده نوعی ادعا نسبت به منافع آتی یک دارایی است که برای دارنده آن عواید مشخصی را در آینده به ارمغان می‌آورد. سهام و اوراق قرضه در زمره ساده‌ترین اشکال دارایی‌های مالی است که استفاده از آن‌ها برای انتقال مالکیت وجوه میان قرض‌دهندگان و قرض‌گیرندگان بسیار متداول است. در شرایطی ساده که سهام و اوراق قرضه تنها ابزارهای مالی قابل معامله می‌باشند، تنها ریسک موجود به تغییرات ارزش بازار و احتمال نکول وام‌گیرندگان محدود می‌شود. در محیط ساده اخیر، مدیریت ریسک تنها به معاملات سهام و اوراق قرضه محدود می‌شود. برای مثال، مدیر یک پرتفوی ممکن است سبدی متشکل از سهام ریسکی و اوراق قرضه بدون ریسک در اختیار داشته باشد و وزن هر یک از این دو نوع دارایی را برحسب ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران تنظیم نماید. چنانچه مدیر پرتفوی بخواهد ریسک را کاهش دهد، تنها معاملات ممکن در این راستا کاهش وزن دارایی ریسکی یعنی فروش سهام موجود در پرتفوی و افزودن اوراق قرضه بدون ریسک است.
اما واقعیت آن است که ما در دنیای پیچیده‌ای زندگی میکنیم که سهام و اوراق قرضه تنها ابزارهای در دسترس سرمایه‌گذاران نیستند. سرمایه‌گذاران می‌توانند به مدد ابزارهای خلق‌شده توسط مهندسی مالی سطح ریسک و بازده پرتفوی خود را به روش‌های متنوعی تنظیم نمایند. یکی از استراتژی‌های متداول در مهندسی مالی و مدیریت ریسک استفاده از ابزار مشتقه است. درواقع، بازارهای مالی از طریق قراردادهایی موسوم به “مشتقه” راه خود را برای ارائه بیمه در مقابل زیان‌های مالی هموارساخته است. ابزارهای مشتقه جزو ابزارهای مدیریت ریسک در بازارهای مالی قلمداد می‌شوند.
قراردادهای مشتقه عبارت است از توافقی میان دو طرف که هر یک می‌پذیرد برای دیگری کاری را در زمان مشخصی در آینده به انجام رساند. ابزار مشتقه ابزارهای مالی هستند که بخش عمده ارزش آن‌ها از یک دارایی پایه، نرخ مرجع و یا شاخص “مشتق” می‌شود. همان‌طور که از تعریف فوق برمی‌آید، عملکرد ابزار مشتقه تحت تأثیر عملکرد دارایی پایه قرار دارد.
ابزار مشتقه ممکن است بر اساس دارایی‌های واقعی و یا دارایی‌های مالی باشند:
اوراق بهادار ابزار مالی قابل معامله است و نشانگر نوعی ادعا در خصوص گروهی از دارایی‌هاست. تمامی ابزار مشتقه بر پایه عملکرد تصادفی جزء دیگری قرار دارند. به همین دلیل است که کلمه‌ی مشتقه، استفاده می‌شود، ارزش ابزار مشتقه از عملکرد چیز دیگری مشتق می‌شود. از آن چیز دیگر، اغلب با عبارت “دارایی پایه” یاد می‌شود. دارایی پایه ممکن است سهام، اوراق قرضه، ارز، یا کالا باشد که همه‌ی این‌ها دارایی هستند اما دارایی پایه، می‌تواند یک عنصر تصادفی نیز باشد، مثل آب‌وهوا که دارایی محسوب نمی‌شود. حتی دارایی پایه، ممکن است یک ابزار مشتقه دیگر مثل قراردادهای آتی یا اختیار معامله باشد.
لذا با توجه به این توضیحات، ابزارهای مشتقه را می‌توان برحسب نوع دارایی پایه موضوع قرارداد به دو گروه کلی ابزارهای مشتقه “کالایی” و ابزارهای مشتقه “مالی” تقسیم‌بندی نمود:
برخی از ابزار مشتقه ، بیش از یک دارایی پایه‌دارند. برای مثال، ارزش یک مشتقه مالی ممکن است بر اساس تفاوت میان نرخ بهره دو کشور مختلف یعنی برحسب دو نرخ مرجع متفاوت تعیین شود. ابزارهای مشتقه دارای عمرمحدود و معین هستند. به عبارت دیگر، آن‌ها در یک تاریخ مشخص منعقد و در یک‌زمان معین نیز خاتمه می‌یابند. ابزارهای مشتقه، توافق میان دو طرف معامله (فروشنده و خریدار) محسوب می‌شود که به موجب آن هر یک از طرفین، کاری برای طرف مقابل انجام می‌دهد. این قراردادها دارای قیمت هستند. خریدار سعی می‌کند که تا حد ممکن آن را ارزان‌تر بخرد و از طرف دیگر، فروشنده سعی می‌کند تا جایی که می‌تواند آن را گران‌تر بفروشد.
قراردادهای مشتقه در دو بازار مختلف ایجاد و مورد معامله قرار می‌گیرند، بازار بورس و بازار خارج از بورس:
مهم‌ترین مزیت فرابورس نسبت به بورس، عرضه تسهیلات بیشتر در بازار معاملات است زیرا شرایط قرارداد را بورس تعیین نمی‌کند و معامله‌گران به راحتی می‌توانند در گفتگوی مستقیم با یکدیگر، در رفع نیازهای خود به راه‌حل‌های بهینه برسند. تنها مسئله‌ای که به صورت جدی در فرابورس‌ها مطرح است، ریسک اعتباری طرفین معامله است یعنی این احتمال وجود دارد که طرفین به تعهدات خود عمل نکنند. درنتیجه قراردادهای خارج از بورس (OTC)، معاملاتی هستند که توسط دو نفر در هر جای دیگری غیر از بورس ایجاد می‌شود. این قراردادها به صورت خصوصی بین دو طرف انجام می‌شود و هیچ‌گونه واسطه‌ای در این بین وجود ندارد.
دو گروه اصلی در بازارهای مشتقه حضور دارند:
شما می‌توانید برای یافتن پاسخ سوالات بورسی خود، سایر مقالات نمادبان را بخوانید. همچنین پیشنهاد میکنیم برای اطلاع از گزیده اخبار بورس ایران، مشاهده آخرین اطلاعات نمادهای بورسی‌تان و همچنین استفاده از سبد مجازی حرفه‌ای جهت رصد بازدهی سرمایه‌تان و تشکیل سبدهای مختلف اپلیکیشن نمادبان را نصب نمایید.
