مواد توهمزا (Hallucinogens) دستهای از مواد روانگردان هستند که ادراک، تفکر و احساسات فرد را بهطور قابلتوجهی تغییر میدهند و میتوانند باعث ایجاد توهمات بینایی، شنوایی یا حسی شوند. مصرف این مواد ممکن است تجربههای عجیب و غیرواقعی را به همراه داشته باشد، اما در عین حال خطرات جدی برای سلامت روان و جسم به دنبال دارد. در این پست وبلاگ، به معرفی مواد توهمزا، عوارض مصرف، اعتیاد به آنها، اختلالات روانی ناشی از مصرف مداوم و زمان مناسب برای مراجعه به روانپزشک میپردازیم.
مواد توهمزا موادی هستند که با تأثیر بر سیستم عصبی مرکزی، بهویژه گیرندههای سروتونین در مغز، ادراک فرد را تغییر میدهند. این مواد به دو دسته اصلی تقسیم میشوند:
توهمزاهای کلاسیک: مانند الاسدی (LSD)، psilocybin (موجود در قارچهای جادویی)، DMT و mescaline (موجود در کاکتوس پِیوت).
مواد توهمزای تجزیهکننده: مانند کتامین و PCP (فنسیکلیدین) که حس جدایی از بدن یا محیط را ایجاد میکنند.
این مواد معمولاً بهصورت خوراکی، تزریقی یا استنشاقی مصرف میشوند و اثرات آنها بسته به نوع ماده، دوز و شرایط روانی فرد متفاوت است.
مصرف مواد توهمزا میتواند اثرات کوتاهمدت و بلندمدت متعددی داشته باشد. علائم کوتاه مدت توهمات بینایی و شنوایی (مانند دیدن رنگها یا شنیدن صداهای غیرواقعی)، تغییرات در درک زمان و مکان، اضطراب شدید یا حملات پانیک، افزایش ضربان قلب و فشارخون، تهوع و استفراغ، احساس سرخوشی یا وحشت بسته به تجربه سفر یا تریپ، خطر رفتارهای پرخطر به دلیل اختلال در قضاوت از علائم مصرف روانگردان ها در کوتاه مدت است.
اختلال ادراکی مداوم ناشی از توهمزاها (HPPD): بازگشت خودبهخودی توهمات یا تصاویر ذهنی حتی پس از قطع مصرف.
تشدید یا ایجاد مشکلات روانی مانند افسردگی، اضطراب یا روانپریشی.
آسیب به حافظه و تمرکز.
خطر آسیب جسمی در اثر مصرف دوزهای بالا یا ناخالصیهای موجود در مواد.
برخلاف مواد مخدر مانند هروئین یا کوکائین، اعتیاد جسمی به مواد توهمزا (مانند الاسدی یا psilocybin) کمتر شایع است، زیرا این مواد معمولاً تحمل (tolerance) سریعی در بدن ایجاد میکنند. این یعنی مصرف مکرر در بازه زمانی کوتاه اثر کمتری خواهد داشت. با این حال، اعتیاد روانی به این مواد ممکن است رخ دهد. افراد ممکن است به دنبال تجربههای عاطفی یا معنوی ناشی از مصرف این مواد باشند و بهتدریج وابستگی روانی پیدا کنند. نشانههای اعتیاد روانی شامل موارد زیر است:
میل شدید به مصرف مکرر برای فرار از واقعیت یا تجربه سفر.
صرف زمان و هزینه زیاد برای تهیه مواد.
نادیده گرفتن مسئولیتهای روزمره به دلیل تمرکز بر مصرف مواد.
ادامه مصرف علیرغم آگاهی از عوارض منفی.
مصرف مواد توهمزا میتواند به اختلالات روانی مختلفی منجر شود، بهویژه در صورت استفاده مداوم یا در افرادی که زمینه مشکلات روانی دارند. این اختلالات شامل روانپریشی ناشی از مواد، توهم، هذیان، اسکیزوفرنی و اختلال ادراکی مداوم ناشی از توهمزاها (HPPD) هستند. در ادامه، هر یک از این اختلالات به همراه علائمشان توضیح داده میشود.
روانپریشی ناشی از مواد حالتی است که در آن فرد به دلیل مصرف مواد توهمزا یا مسمومیت ناشی از آنها، ارتباط خود با واقعیت را از دست میدهد. این حالت ممکن است در حین مصرف یا حتی پس از قطع آن رخ دهد و معمولاً با توهمات و هذیانها همراه است. علائم:
توهمات: دیدن، شنیدن یا احساس چیزهایی که وجود ندارند (مانند شنیدن صداهای غیرواقعی یا دیدن تصاویر خیالی).
هذیانها: باورهای نادرست و غیرمنطقی که فرد به شدت به آنها اعتقاد دارد، مانند احساس تعقیب شدن یا داشتن قدرتهای ماورایی.
تفکر آشوبناک: دشواری در سازماندهی افکار، صحبت کردن بهصورت پراکنده یا غیرمنطقی.
رفتارهای غیرعادی: انجام اعمال غیرقابل پیشبینی یا خطرناک به دلیل از دست دادن قضاوت.
اضطراب یا پارانویا: احساس ترس شدید یا بدگمانی نسبت به دیگران.
این اختلال ممکن است موقت باشد و با قطع مصرف برطرف شود، اما در برخی موارد، بهویژه در مصرف طولانیمدت موادی مانند الاسدی یا PCP، علائم میتوانند پایدار شوند.
توهم به درک چیزهایی گفته میشود که در واقعیت وجود ندارند. مواد توهمزا مانند الاسدی، psilocybin و DMT معمولاً توهمات بینایی، شنوایی یا حسی ایجاد میکنند. این توهمات ممکن است در حین مصرف یا بهصورت فلاشبک پس از قطع مصرف رخ دهند. توهمات می تواند شامل هر یک از موارد زیر باشد.
توهمات بینایی: دیدن اشکال، رنگها، الگوها یا تصاویر خیالی (مانند خطوط مواج یا موجودات خیالی).
توهمات شنوایی: شنیدن صداها، موسیقی یا گفتوگوهایی که وجود ندارند.
توهمات لمسی: احساس لمس شدن، خزیدن چیزی روی پوست یا تغییرات غیرواقعی در دمای بدن.
توهمات بویایی یا چشایی: درک بوها یا مزههای غیرواقعی.
تغییر در درک واقعیت: احساس تحریف در محیط اطراف، مانند بزرگتر یا کوچکتر به نظر آمدن اشیا.
توهمات ناشی از مواد توهمزا معمولاً در طول تجربه تریپ رخ میدهند، اما در برخی افراد ممکن است بهصورت فلاشبکهای غیرمنتظره در آینده ظاهر شوند.
هذیان باورهای نادرست و غیرمنطقی هستند که فرد حتی با وجود شواهد مخالف، به آنها اعتقاد راسخ دارد. مواد توهمزا میتوانند هذیانهای پارانوئید، بزرگمنشانه یا عجیب را تحریک کنند. انواع مختلفی از هذیان در این بیماران دیده می شود.
هذیانهای پارانوئید: باور به اینکه دیگران قصد آسیب زدن یا توطئه علیه فرد دارند.
هذیانهای بزرگمنشانه: باور به داشتن تواناییها یا جایگاه ویژه (مانند فکر کردن به اینکه فرد قدرتی ماورایی دارد).
هذیانهای عجیب: باورهای غیرعادی که با فرهنگ یا واقعیت همخوانی ندارند (مانند باور به ارتباط با موجودات فرازمینی).
اسکیزوفرنی یک اختلال روانی مزمن است که با توهمات، هذیانها، تفکر آشوبناک و اختلال در عملکرد اجتماعی مشخص میشود. مصرف مواد توهمزا میتواند علائم اسکیزوفرنی را در افرادی که مستعد این بیماری هستند (به دلیل عوامل ژنتیکی یا محیطی) تحریک یا تشدید کند. علائم اسکیزوفرنی
توهمات (مانند شنیدن صداها یا دیدن تصاویر غیرواقعی).
هذیانها (مانند باور به کنترل شدن توسط نیرویی خارجی).
تفکر یا گفتار آشوبناک (مانند پرش از موضوعی به موضوع دیگر).
رفتارهای غیرعادی: مانند حرکات تکراری یا رفتارهای غیرمنطقی.
مواد توهمزا میتوانند شروع اسکیزوفرنی را در افراد مستعد تسریع کنند یا علائم موجود را بدتر کنند. این اثر بهویژه در موادی مانند الاسدی یا کتامین شایع است.
HPPD یک اختلال نادر اما آزاردهنده است که در آن فرد پس از قطع مصرف مواد توهمزا، همچنان توهمات یا اختلالات ادراکی خفیف را تجربه میکند. این حالت بهصورت فلاشبکهای بصری یا حسی ظاهر میشود و میتواند ماهها یا حتی سالها ادامه یابد. حالت ها عبارتند از
فلاشبکهای بصری: دیدن الگوها، نورها یا تصاویر غیرواقعی بهصورت خودبهخود.
هالههای بصری: مشاهده هاله یا نور در اطراف اشیا.
تحریفات ادراکی: احساس تغییر در اندازه، شکل یا رنگ اشیا.
حساسیت به نور یا صدا: واکنش بیش از حد به محرکهای حسی.
اضطراب یا ناراحتی: به دلیل تجربه مکرر این علائم.
اختلالات ادراکی میتواند زندگی روزمره را مختل کند و نیاز به درمانهای رواندرمانی یا دارویی دارد. این اختلال بیشتر در افرادی دیده میشود که دوزهای بالا یا مکرر مواد توهمزا مصرف کردهاند.
اگر چه مصرف روانگردان ها از همان ابتدا اشتباه است و خطرات زیادی را به همراه دارد، اما گاهی نیاز به ویزیت یک پزشک متخصص بیش از هر زمان دیگری احساس می شود. مراجعه به روانپزشک در موارد زیر ضروری است:
تجربه توهمات یا فلاشبکهای مداوم: اگر پس از قطع مصرف، همچنان توهمات یا تصاویر ذهنی آزاردهنده دارید.
علائم روانپریشی: مانند شنیدن صداها، باورهای غیرواقعی یا رفتارهای غیرعادی.
اختلالات خلقی شدید: افسردگی، اضطراب یا افکار خودکشی که زندگی روزمره را مختل میکند.
ناتوانی در ترک مصرف: اگر احساس میکنید نمیتوانید مصرف مواد را متوقف کنید یا به آن وابسته شدهاید.
تأثیر بر روابط یا عملکرد: اگر مصرف مواد باعث مشکلات در روابط، کار یا تحصیل شده است.
روانپزشک میتواند با ارزیابی وضعیت شما، درمانهای مناسب مانند رواندرمانی (مانند CBT)، دارو درمانی یا برنامههای بازتوانی را پیشنهاد دهد. در موارد شدید، ممکن است بستری در مراکز تخصصی لازم باشد.
مواد توهمزا ممکن است در نگاه اول تجربههای جذابی به نظر برسند، اما خطرات جسمی و روانی آنها قابلتوجه است. از عوارض کوتاهمدت مانند اضطراب و توهمات ناخوشایند گرفته تا مشکلات بلندمدت مانند HPPD و روانپریشی، این مواد میتوانند تأثیرات مخربی بر زندگی فرد داشته باشند.
اگر شما یا یکی از نزدیکانتان با مشکلات ناشی از مصرف این مواد مواجه هستید، مراجعه به روانپزشک یا متخصص اعتیاد میتواند گامی مهم در مسیر بهبودی باشد. آگاهی و پیشگیری، بهترین راه برای محافظت از سلامت روان است.
