دسترسی آزاد یعنی فرصت دادن به همه شهروندان برای آن‌که بتوانند بخشی از پازل رشد و ارتقاء جامعه خود باشند؛ یعنی هر کس بخواهد تاثیری داشته باشد؛ بتواند به منابع آن تاثیر دسترسی‌هایی برابر و منصفانه داشته باشد. توسعه‌یافتگی در واقعیت چیزی نیست جز دسترسی آزاد! (در یادداشت قبلی توضیح داده شد)
در حقیقت مسیر توسعه، مسیری است که در آن یک جامعه با محدودیت‌هایی که در دسترسی دارد، به سمت جامعه‌ای با دسترسی آزاد حرکت می‌کند. شاید در نگاه نخست به نظر برسد کافی است همان ویژگی‌های توسعه‌یافتگی را اجرا کنیم تا توسعه‌یافته شویم!
حالا فرض کنید فردی معتاد بخواهد اعتیادش را ترک کند؛ آیا می‌تواند از فردای تصمیم‌اش مصرف نکند؟
جامعه توسعه‌نیافته هم معتاد به انبوهی از رانت‌ها، فامیل‌بازی‌ها، پنهان‌کاری‌ها و ... است و هم نمی‌تواند یک روزه این اعتیادها را کنار بگذارد.
برای ترک اعتیاد، فرد تحت درمان، نیاز دارد تا مدتی از مواد مخدر ضعیف‌شده و کنترل‌شده (در قالب داروهایی و ترکیب‌شده با مواد دارویی دیگر) مصرف کند تا نهایتا به زندگی عادی بازگردد. جامعه توسعه‌نیافته نیز نیاز دارد تا همین‌گونه مسیری را طی کند تا بتواند اعتیادهایش را کنار بگذارد.
⭕️مسیر توسعه و نه توسعه
خب پیش از آن‌که به مسیر توسعه بپردازیم لازم است مراحل مختلف این مسیر را بشناسیم. در حقیقت مسیر توسعه، مسیری است که از یک نظم دسترسی محدود آغاز می‌شود و به یک نظم دسترسی باز می‌رسد. اما این راه سه مرحله دارد. سه مرحله‌ای که لازم است ابتدا خود را جایابی کنیم و سپس گام بعدی را شناسایی کنیم:
1️⃣وضعیت شکننده: در این وضعیت هنوز یک نظام حکمرانی قدرتمند وجود ندارد تا بتواند اراده و حاکمیت خود را اعمال کند. کشوری مانند افغانستان را در نظر بگیرید؛ که هنوز بخش‌هایی از آن در سلطه حکومت مرکزی نیست؛ و طالبان یا گروه‌های دیگر قدرت‌هایی مستقل از دولت حضور دارند و در بخش‌هایی اعمال حاکمیت می‌کنند. هنوز رهبران قومی بیش از قوانین تاثیر و نفوذ دارند؛ یعنی قدرت فرد بیشتر از نظام اداری است.
2️⃣وضعیت پایه: حکومتی شکل گرفته است؛ اما دسترسی تنها برای خودی‌ها وجود دارد؛ یعنی حکمرانان دسترسی‌هایی مانند مجوزها یا وام‌ها یا پروژه‌های دولتی را به افراد خودی می‌دهند. به زبان خودمانی، وضعیت پایه یعنی جایی که خودی-غیرخودی وجود دارد.
3️⃣وضعیت بالغ: وقتی هنوز دسترسی‌ها آزاد و باز نشده است؛ اما دسترسی نه تنها برای خودی‌ها وجود دارد؛ بلکه افرادی که اصول حکمرانی یا حتی خودی‌ها را بپذیرند؛ سهمی برای دسترسی می‌یابند.
در حقیقت وضعیت شکننده نمی‌تواند به سادگی به جامعه‌ای توسعه‌یافته تبدیل شود؛ و در مسیر توسعه‌اش نیاز دارد تا همچنان مخدرهای رانت، خشونت و بی‌عدالتی را به مرور و کنترل‌شده مصرف کند.
⭕️راهی از وضعیت پایه به وضعیت بالغ
به نظر می‌رسد ما در مرحله پایه‌ای هستیم و هنوز نمی‌توانیم یک شبه اعتیاد خود را ترک کنیم. ایران امروز نیاز دارد تا ما ویژگی‌های ورود به وضعیت بالغ را بیابیم.
اگر بپذیریم در وضعیت پایه توسعه هستیم، آن وقت نمی‌توانیم دیگر توصیه کنیم یا انتظار داشته باشیم که از فردا تمام رانت‌ها، خشونت‌ها و بی‌عدالتی‌ها تمام شود. درک این مساله یعنی ما مسیر توسعه را مستقل از خود توسعه دریافته‌ایم.
به همین دلیل است که کسانی که وعده‌های رسیدن به یک جامعه توسعه‌یافته را در کوتاه‌مدت می‌دهند؛ نه تنها بر ناامیدی‌ها می‌افزایند؛ بلکه حتی مسیر را طولانی‌تر می‌کنند.
آن‌ها به دلیل انتظار سریعی که دارند؛ نمی‌توانند از ابزارهای مناسب برای گذار از وضعیت پایه به وضعیت بالغ بهره بگیرند. این موضوعی است که در یادداشت بعدی به آن پرداخته می‌شود.
