شاهکار باستانی و بی‌نظیر شهر سوخته شامل مجموعه‌ای از تپه‌هاست که به‌صورت زنجیره‌وار در کنار یکدیگر قرار دارند. این منطقه واقع در جنوب شرقی ایران، در سال 2014 بدون حتی یک رأی مخالف در سی و هشتمین اجلاس یونسکو در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. حجم بالای آثار باستانی کشف‌شده در این شهر پیشرفته باستانی حکایت از تمدنی بی‌نظیر و قدیمی در روزگار گذشته ایران‌زمین دارد. در ادامه به معرفی و ارائه اطلاعات موردنیاز برای سفر به این شهر باستانی برجسته می‌پردازیم.
شهر سوخته متعلق به عصر برنز و با قدمتی بیش از پنج هزار سال به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و پیشرفته‌ترین تمدن‌های بشری تاکنون مطرح بوده است. این شهر باستانی گرم و خشک که در استان سیستان و بلوچستان و در 56 کیلومتری شهر زابل قرار دارد از آثار مهم ثبت‌شده در میراث یونسکو محسوب می‌شود.
درگذشته‌ای دور شهر سوخته ایران به دلیل موقعیت ویژه جغرافیایی به‌عنوان یکی از شاهراه‌های ارتباطی بین آسیای مرکزی و شبه‌قاره هند بوده و این امر ارمغان‌آور امتیاز ویژه‌ای جهت رونق علم، هنر و تبادلات تجاری در این تمدن شهر سوخته بوده است.
اگرچه تاکنون سند محکمی برای یافتن نام حقیقی شهر سوخته یافت نشده اما با استناد به لوح نوشته‌های یافت شده از تمدن سومری‌ها فهرستی از شهرهای باستانی در اختیار باستان شناسان قرارگرفته است. در این فهرست نام شهری بنام ارته به چشم می‌خورد که با توجه به ویژگی‌های و شواهد موجود، می‌توان گمان کرد ارته همان نام گمشده این شهر باشد.
اورل اشتاین باستان‌شناس انگلیسی نام شهر سوخته سیستان را در پی مشاهده آثار سوختگی در بناهای موجود در شهر و لایه‌های گسترده خاکستر، به میان آورد. به روایت دیگری در زمان قاجار یک نظامی بریتانیایی به نام کلنل‌بیت پس از بازدید از این منطقه و مشاهده آثار سوختگی و انباشته‌های خاکستر، این نام را به منطقه اطلاق کرد.
علت سوختگی این شهر مهم باستانی همواره یکی از چالشی‌ترین سؤال‌های باستان شناسان و تاریخ دوستان به شمار می‌آید. اگرچه اتفاق‌نظری در پاسخ به این سؤال وجود ندارد، اما نظریه‌ای دراین‌باره مطرح است که این شهر یک‌بار در زمان شکوفایی و بار دیگر در زمان نابودی به آتش کشیده شده است.
نکته جالب در مورد این تمدن باستانی این است که آثار باستانی کشف‌شده از شهر سوخته ایران فاقد برج‌ها و ادوات جنگی بوده، ازاین‌رو به «شهر صلح» خوانده می‌شود؛ بنابراین شهر صلح بستر مناسبی برای رشد و پیشروی مردمان صلح‌طلب آن زمان محسوب می‌شد. نام‌های دیگر این شهر پرآوازه باستانی نظیر «شهر علم» یا «شهر هنر» ارزش والای علم و هنر به‌ویژه در زمینه‌های پزشکی، خراطی، بافندگی، جواهرسازی، سفالگری نزد مردمان این شهر نشان می‌دهد.
آثار علمی و هنری کشف‌شده، این شهر را به‌عنوان یکی از اصیل‌ترین و ارزشمندترین آثار تاریخی کشف‌شده، معرفی می‌کند. وسعت 150 هکتاری این سایت تاریخی که روزگاری آغوش درختان سرسبز افرا، سپیدار و بیدمجنون بوده و امروزه همانند یک موزه صحرایی زنده موردتوجه تاریخ دوستان قرارگرفته است.
با توجه به ظرافت و تنوع آثار کشف‌شده، شهر سوخته ایران از پیشرفته‌ترین شهرهای عصر خود به شمار می‌آید. این تنوع در آثار پیداشده نیز روایتگر تنوع و گستره شغل و پیشه مردمان است. طیف صنایع و مشاغلی که روزگاری مرمان این مکان را به خود مشغول ساخته است نسبت به آن زمان گستردگی بسیاری دارد. این طیف وسیع از جواهرسازی، سفالگری و ظروف سنگی، معرق‌کاری‌های برجسته، پارچه و حصیربافی تا صید ماهی به‌وسیله تور و قلاب را در برمی‌گیرد.
زیورآلات منحصربه‌فرد و خاص یافت شده که اکثراً با سنگ‌های زینتی تزیین‌شده‌اند به طرز حیرت‌آوری ظرافت و تبحر جواهرسازان را عیان می‌سازد. همچنین کشف 12 نوع پارچه، پیشرفته بودن صنعت پارچه‌بافی این شهر را نشان می‌دهد.
بیشتر تندیس‌های انسانی یافت شده پیکرک‌هایی از زنان بوده که می‌توان آن را نشانه‌ای از جایگاه والای زنان دانست. نکته‌ای که این شهر باستانی را از سایرین متمایز می‌سازد حضور پررنگ زنان در عرصه اقتصادی و زمامداری امورد مالی خانواده است.
پیشرفت زیاد مردمان شهر در علوم و هنر اصیل ایرانی یادگارهای ارزشمندی را برجای گذاشته است. با توجه به قدمت و آثار کشف‌شده از شهر سوخته سیستان، می‌توان این شهر را پذیرای اولین‌ها در عصر باستان به شمار آورد.
· اولین جراحی مغز
از شگفتی‌های این شهر باستانی پیشرفت شگرف علوم پزشکی‌ست. در پی کاوش‌هایی که در سال 1356 توسط گروهی از باستان شناسان انجام‌شده، یک گور دسته‌جمعی کشف شد. در میان آن‌ها جمجمه یک دختر 13 ساله دیده می‌شود که یک بریدگی مثلثی شکل در سمت راست آن قرار دارد. اگرچه این شخص اندکی پس از جراحی فوت کرده اما کارشناسان آن را اولین جراحی مغز تاریخ می‌دانند.
· اولین جراحی چشم مصنوعی
با کشف بقایای استخوان زنی حدوداً 30 ساله با چشم مصنوعی در سال 1385، اولین سند برای پیدایش قدیمی‌ترین جراحی چشم نمایان گردید. این چشم مصنوعی که قدمت آن به 4800 سال قبل می‌رسد از ترکیب قیر طبیعی مخصوص و نوعی چربی جانوری تشکیل‌شده و ظرافت شگفت‌انگیز این چشم تا آنجایی‌ست که ریزترین مویرگ‌ها با مفتول‌هایی از جنس طلا بر روی آن طراحی‌شده است.
اولین چشم مصنوعی کشف‌شده در آثار باستانی نماد و مظهر رشد شگرف علم پزشکی نزد ایرانیان باستان بوده و اکنون در موزه‌ای واقع در جنوب شرقی زاهدان نگهداری می‌شود.
· اولین خط کش تاریخ
اگرچه مفاهیم اندازه‌گیری در زمان باستان به شکل امروزی وجود نداشته اما در پی اکتشافات این منطقه، کاوشگران یک خط‌کشی از جنس چوب آبنوس به طول 10 سانتیمتر یافته‌اند.
· اولین پویانمایی تاریخ
ظرف سفالینی در این شهر کشف شده که بر روی آن نقوشی مانند پویانمایی حک‌اکی شده است. با دنبال کردن نقوش حک‌شده بر روی این ظرف، جهش یک بز به سمت درخت و خوردن برگ نمایان می‌شود. باستان‌شناسان این نقوش را اولین نقاشی متحرک تاریخ می‌دانند. قدمت این نقوش به 3000 سال قبل از میلاد می‌رسد. این اثر ارزشمند هم‌اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.
· اولین تخته نرد تاریخ
درگذشته‌ای نه‌چندان دور عنوان قدیمی‌ترین تخته‌نرد دنیا متعلق به اثری از گورستان اور از خطه بین‌النهرین بود؛ اما با کاوش‌های صورت گرفته در گورستان 761 واقع در این منطقه، تخته‌ای با 60 مهره از جنس سنگ‌های لاجورد، عقیق و فیروزه یافته شد. این اثر قدمتی بیش از تخته‌نرد قبلی داشته و اکنون لقب قدیمی‌ترین تخته‌نرد کشف‌شده را یدک می‌کشد.
آب‌وهوا: گرم و خشک
بهترین زمان برای سفر: اوایل تا اواسط پاییز
آثار دیدنی: دهانه غلامان، آتشکده کرکویه، قلعه رستم زابل، کوه خواجه و آرامگاه خواجه غلطان، آسبادهای حوض‌دار، قلعه سه‌کوهه
اقامت: دسترسی به اقامتگاه در این سایت فرهنگی به‌صورت محدود امکان‌پذیر است.
مدت‌زمان موردنیاز برای بازدید از محوطه
حدود 2 ساعت
هزینه
هزینه ورودی بازدید
راه‌های دسترسی
یادآوری مهم: در این سفر حیرت‌آور به دلیل تابش سوزان آفتاب، کلاه آفتاب‌گیر و کرم ضد آفتاب به همراه داشته باشید.
