📷
به شرح جامع و متفاوتي، اضطرار، اجبار و اکراه به‌عنوان سه عامل مخل قصد، به‌عنوان ارکان اهليت جزايي مطرح هستند. با وجود اين كه در بيان اکثر حقوق‌دانان، اين سه مقوله تحت دو عنوان مورد بررسي قرار می‌گیرند و اجبار و اکراه به عنوان يک عامل در کنار اضطرار مطرح می‌شوند، اين نوع تفکيک مورد پذيرش قانون‌گذاران پیش و پس از انقلاب اسلامي نيز قرار گرفته است.
در مواد قانوني مربوطه، اجبار و اکراه به‌عنوان دو مقوله مترادف فرض شده و داراي حکم و شرايط واحد دانسته شده‌اند. اما به نظر می‌رسد اين سه عامل، هريک دارای تعريف و شرايط متمايز بوده و اجبار و اکراه نيز لزوما دارای حکم يکسانی نيستند.
در معنای لغوی، اکراه به معنای اجبار، تحمیل و وادار کردن به انجام امری است. ریشه کلمه "اکراه" از ریشه عربی "ک - ر - ه" گرفته شده که به معنای "ناخشنود بودن، تنفر داشتن و ناراضی بودن" است.
در لغت‌نامه‌های عربی، اکراه چنین تعریف شده است:
"الإكراه في اللغة هو إجبار الشخص على فعل شيء لا يريده"
که به معنای "اکراه در لغت، وادار کردن شخص به انجام کاری است که او نمی‌خواهد" است.
پس در معنای لغوی، اکراه به معنای اجبار و تحمیل چیزی بر کسی است که او میل و رغبتی به آن ندارد. این معنای لغوی با تعریف حقوقی اکراه که در پاسخ قبلی ارائه شد، همخوانی دارد.
اکراه در معنای عام به معنای اجبار، تحمیل و وادار کردن کسی به انجام امری است که او میل و رغبتی به آن ندارد.
در تعریف حقوقی، اکراه عبارت است از تهدید به ایراد ضرر یا زیان به شخص یا اموال وی به‌نحوی‌که او را به انجام دادن یا ندادن امری مجبور کند. در اکراه، فرد مکره علیه میل باطنی خود مجبور به انجام یا عدم انجام کاری می‌شود. اکراه می‌تواند جسمانی (تهدید به استفاده از زور) یا روانی (تهدید به ایراد ضرر) باشد. در هر دو صورت، قصد و اراده شخص مکره تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد.
در نتیجه اکراه به معنای وادار کردن شخصی به انجام یا ترک عملی خلاف میل او با استفاده از اجبار جسمی یا روانی است. این موارد در مشاوره حقوقی طلاق به کرات شنیده می‌شود.
انواع اکراه را می‌توان به شرح زیر دسته‌بندی کرد:
1. اکراه تام (مطلق):
- در این نوع اکراه، فرد تحت فشار قرار گرفته و هیچ اختیاری برای انتخاب ندارد.
- او مجبور به انجام عمل موردنظر می‌شود.
- این اکراه می‌تواند جسمانی (مانند تهدید با سلاح) یا روانی (مانند تهدید به آسیب جدی) باشد.
2. اکراه ناقص (نسبی):
- در این نوع اکراه، فرد تحت‌فشار قرار دارد؛ اما همچنان امکان انتخاب و امتناع از انجام عمل را دارد.
- این فشار می‌تواند جسمانی (مانند ضرب و جرح) یا روانی (مانند تهدید به زندان) باشد.
- در این حالت، اراده و قصد فرد تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد؛ اما به طور کامل از بین نمی‌رود.
3. اکراه به‌واسطه تهدید به حقوق:
- در این نوع اکراه، فرد با تهدید به ایراد ضرر به حقوق خود یا اشخاص نزدیک به خود، مجبور به انجام عملی می‌شود.
- این تهدیدات می‌تواند علیه جان، مال، آبرو یا سایر حقوق باشد.
4. اکراه به‌واسطه سوءاستفاده از موقعیت:
- در این نوع اکراه، فرد به دلیل موقعیت ضعیف خود (مانند فقر، ناتوانی جسمی یا روانی) مجبور به انجام عملی می‌شود.
- در اینجا اجبار همراه با سوءاستفاده از موقعیت ضعیف فرد است.
برای تحقق اکراه، شرایط زیر باید مجتمع باشد:
1. وجود اجبار (جسمی یا روانی):
- فرد مکره باید تحت‌فشار قرار داشته باشد و مجبور به انجام عمل شود.
- این اجبار می‌تواند از طریق تهدید به استفاده از زور (اکراه جسمی) یا تهدید به ایراد ضرر (اکراه روانی) باشد.
2. عدم اختیار انتخاب:
- فرد مکره باید فاقد اختیار و امکان انتخاب در انجام یا ترک عمل باشد.
- در اکراه تام، فرد هیچ گزینه‌ای برای انتخاب ندارد.
- در اکراه ناقص، فرد تحت‌فشار است؛ اما همچنان امکان امتناع وجود دارد.
3. قصد و اراده مکره تحت‌تأثیر قرار گیرد:
- قصد و اراده فرد مکره باید تحت‌تأثیر اجبار جسمی یا روانی قرار گیرد.
- در اکراه تام، اراده فرد به طور کامل از بین می‌رود.
- در اکراه ناقص، اراده تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد؛ اما به طور کامل از بین نمی‌رود.
4. نتیجه عمل متفاوت با اراده واقعی مکره باشد:
- عمل انجام شده باید با اراده واقعی فرد مکره در تضاد باشد.
- یعنی فرد مکره مایل به انجام آن عمل نباشد.
در صورت وجود این شرایط، اکراه محقق شده است و آثار قانونی آن اعمال خواهد شد.
اثبات وجود اکراه در انجام یک عمل حقوقی، آثار زیر را به همراه دارد:
1. ابطال و بطلان عمل حقوقی:
- عمل حقوقی انجام شده تحت اکراه، باطل و فاقد اعتبار است.
- یعنی آن عمل حقوقی (قرارداد، معامله، اقرار و...) مترتب بر آن نخواهد بود.
2. امکان استرداد:
- در صورت انجام معامله یا تحویل مالی تحت اکراه، امکان استرداد آن وجود دارد.
- فرد مکره می‌تواند آن معامله یا مال را پس گرفته و به وضعیت قبل برگردد.
3. مسئولیت کیفری مکره:
- مکره ممکن است در برخی موارد مسئول کیفری شناخته شود.
- اما اکراه ممکن است به‌عنوان عذر موجه پذیرفته شده و مجازات او را کاهش دهد.
4. ضمان مکره:
- در برخی موارد، مکره ممکن است ملزم به جبران خسارات وارده باشد.
- اما این مسئولیت مدنی در صورت احراز شرایط خاص قابل‌پذیرش است.
بنابراین، اثبات وجود اکراه می‌تواند آثار مختلف حقوقی و کیفری را به همراه داشته باشد.
📷
لغویا، واژه "اجبار" از ریشه "جبر" در زبان عربی مشتق شده است. معنی لغوی اجبار به شرح زیر است:
1. جبر به معنای تحمیل و تحتم (فعل و لازم آمدن چیزی بر کسی)
2. اجبار به معنای واداشتن و وادار کردن (فعل و متعدی)
3. مجبور به معنای ملزم و مضطر (صفت)
در واقع، اجبار به معنای وادارکردن و اضطرار دادن به انجام چیزی است که مایل به انجام آن نیست. این معنای لغوی مبنای تعریف حقوقی اجبار (اکراه) نیز قرار گرفته است.
به طور خلاصه، معنی لغوی اجبار به معنای تحمیل، وادارکردن و اضطرار دادن به انجام کاری است که میل و رغبت فرد به آن نیست.
تفاوت اصلی بین اکراه و اجبار در حقوق به شرح زیر است:
1. تعریف:
- اکراه به معنای وادار کردن شخص به انجام عملی است که خلاف میل او باشد.
- اجبار به معنای الزام و تحمیل یک عمل بر شخص است.
2. حجم فشار:
- در اکراه، فشار وارد شده بر شخص کمتر است و معمولا به‌صورت تهدید و اجبار ظاهری است.
- در اجبار، فشار وارد شده بر شخص شدیدتر است و به صورت زور و قدرت اعمال می‌شود.
3. نتیجه حقوقی:
- در صورت اکراه، عمل انجام شده ممکن است قابل ابطال باشد.
- در صورت اجبار، عمل انجام شده باطل و فاقد اعتبار حقوقی است.
4. مصادیق:
- مصادیق اکراه شامل تهدید به آسیب، افشای اسرار و ضرر مالی است.
- مصادیق اجبار شامل استفاده از زور، خشونت و قدرت برای تحمیل عمل است.
در مجموع، اکراه به فشار و تهدید ظاهری و اجبار به استفاده از زور و قدرت برای تحمیل یک عمل بر شخص اطلاق می‌شود مثلا در طلاق که نتایج حقوقی متفاوتی دارند.
اضطرار در حقوق به شرایطی اطلاق می‌شود که شخص برای رهایی از خطر جدی و فوری، مجبور به انجام عملی می‌شود که در شرایط عادی مجاز نیست.
به‌عبارت‌دیگر، اضطرار حالتی است که شخص به‌منظور دفع خطر یا ضرر شدید و فوری نسبت به خود یا دیگری، مجبور به انجام عملی می‌شود که در شرایط عادی ممنوع یا جرم محسوب می‌شود.
1. وجود خطر جدی و فوری: خطر باید جدی و حال باشد، نه خطر احتمالی یا آینده.
2. امکان دفع خطر: شخص مضطر باید معتقد باشد که تنها با انجام عمل ممنوع می‌تواند خطر را دفع کند.
3. عدم تقصیر: شخص مضطر نباید مسبب یا مقصر در ایجاد شرایط اضطراری باشد.
4. تناسب عمل: عمل انجام شده باید متناسب با میزان و شدت خطر باشد.
در صورت تحقق شرایط اضطرار، عمل انجام شده فاقد مسئولیت کیفری است، اما ممکن است مسئولیت مدنی ایجاد کند.
📷
اضطرار را می‌توان به انواع مختلفی تقسیم‌بندی کرد:
1. اضطرار دفاعی (اضطرار برای دفع خطر):
- شخص مضطر برای دفع خطر جدی و فوری نسبت به خود یا دیگری، مرتکب عمل ممنوع می‌شود.
- مثال: کسی که برای دفاع از خود در برابر حمله مهاجم، مرتکب قتل می‌شود.
2. اضطرار نجات (اضطرار برای نجات جان):
- شخص مضطر برای نجات جان خود یا دیگری از خطر جدی و فوری، مرتکب عمل ممنوع می‌شود.
- مثال: کسی که برای نجات شخصی در حال غرق‌شدن، مرتکب سرقت قایق می‌شود.
3. اضطرار حفظ مال (اضطرار برای حفظ مال):
- شخص مضطر برای حفظ مال خود یا دیگری از خطر جدی و فوری، مرتکب عمل ممنوع می‌شود.
- مثال: کسی که برای نجات خانه خود از آتش‌سوزی، مرتکب ورود به خانه همسایه می‌شود.
4. اضطرار اجتماعی:
- شخص مضطر برای حفظ منافع جامعه یا جلوگیری از خسارت عمومی، مرتکب عمل ممنوع می‌شود.
- مثال: کسی که برای جلوگیری از انتشار بیماری واگیردار، مرتکب نقض قرنطینه می‌شود.
این انواع اضطرار ممکن است در عمل با یکدیگر تداخل داشته باشند.
برای تحقق اضطرار، شرایط زیر باید محقق شده باشد:
1. خطر جدی و فوری:
- خطر موجود باید جدی و فوری باشد، یعنی قریب‌الوقوع و غیرقابل‌اجتناب.
- خطر باید به‌گونه‌ای باشد که شخص بتواند آن را به طور معقول و منطقی درک کند.
2. عدم امکان دفع خطر به طرق دیگر:
- شخص مضطر باید تمام تلاش خود را برای دفع خطر از طرق قانونی و معمول انجام داده باشد.
- اقدام ممنوع باید آخرین راه‌حل برای جلوگیری از وقوع خطر باشد.
3. تناسب عمل با میزان خطر:
- میزان و شدت عمل ارتکابی باید متناسب با میزان خطر موجود باشد.
- عمل ارتکابی نباید فراتر از آنچه برای دفع خطر ضروری است، باشد.
4. نبود تقصیر در ایجاد شرایط اضطراری:
- شخص مضطر نباید در ایجاد شرایط اضطراری تقصیری داشته باشد.
- اگر شرایط اضطراری ناشی از تقصیر شخص باشد، وجود اضطرار پذیرفته نخواهد شد.
این شرایط باید همگی محرز شده باشند تا بتوان گفت اضطرار وجود داشته است.
وجود شرایط اضطراری دارای آثار حقوقی مهمی است:
1. رفع مسئولیت کیفری:
- اگر شرایط اضطرار محرز باشد، شخص مرتکب عمل ممنوع مسئولیت کیفری نخواهد داشت.
- این امر به دلیل نبود قصد و اراده در انجام عمل، به دلیل وجود اضطرار است.
2. ایجاد مسئولیت مدنی:
- اگرچه شخص مضطر مسئولیت کیفری ندارد، اما ممکن است مسئولیت مدنی برای جبران خسارت وارده داشته باشد.
- این مسئولیت مدنی به دلیل ایجاد ضرر برای دیگری، به‌واسطه عمل ارتکابی است.
3. حق مالی شخص مضطر:
- شخص مضطر ممکن است برای انجام عمل ممنوع، از اموال دیگران استفاده کند.
- در این صورت، شخص مضطر موظف به جبران خسارت و هزینه‌های ناشی از عمل خود است.
4. مسئولیت مقام رسمی:
- اگر مقام رسمی در موارد اضطراری به وظایف خود عمل نکند، ممکن است مسئول شناخته شود.
- این مسئولیت می‌تواند کیفری یا مدنی باشد.
در مجموع، اضطرار بر خلاف قانون است؛ اما به دلیل وجود شرایط خاص، آثار حقوقی متفاوتی از جمله رفع مسئولیت کیفری و ایجاد مسئولیت مدنی را به همراه دارد.
تفاوت اصلی بین اکراه و اضطرار به شرح زیر است:
1. منبع تهدید:
- در اکراه، تهدید از سوی شخص دیگری است.
- در اضطرار، تهدید ناشی از یک عامل خارجی مانند حوادث طبیعی یا قوای قاهره است.
2. نوع تهدید:
- در اکراه، تهدید معمولاً جان یا آزادی فرد است.
- در اضطرار، تهدید جدی و فوری علیه حیات یا سلامت فرد است.
3. امکان دفع تهدید:
- در اکراه، امکان دفع تهدید توسط فرد وجود دارد.
- در اضطرار، امکان دفع خطر از طرق قانونی یا معمول وجود ندارد.
4. حدود عمل مجاز:
- در اکراه، عمل ارتکابی باید متناسب با میزان تهدید باشد.
- در اضطرار، عمل ارتکابی باید متناسب با میزان خطر فوری موجود باشد.
5. آثار حقوقی:
- در اکراه، شخص مرتکب مسئولیت کیفری دارد؛ اما ممکن است مسئولیت مدنی وی کاهش یابد.
- در اضطرار، شخص مرتکب مسئولیت کیفری ندارد؛ اما ممکن است مسئولیت مدنی داشته باشد.
در مجموع، اکراه و اضطرار هر دو موارد استثنایی هستند؛ اما تفاوت‌های اساسی در منبع و ماهیت تهدید، امکان دفع آن و آثار حقوقی آن وجود دارد.
تفاوت اصلی بین اجبار و اضطرار به شرح زیر است:
1. منبع تهدید:
- در اجبار، تهدید از سوی شخص دیگری است.
- در اضطرار، تهدید ناشی از یک عامل خارجی مانند حوادث طبیعی یا قوای قاهره است.
2. نوع تهدید:
- در اجبار، تهدید معمولاً جان یا آزادی فرد است.
- در اضطرار، تهدید جدی و فوری علیه حیات یا سلامت فرد است.
3. امکان دفع تهدید:
- در اجبار، امکان دفع تهدید توسط فرد وجود ندارد.
- در اضطرار، امکان دفع خطر از طرق قانونی یا معمول وجود ندارد.
4. حدود عمل مجاز:
- در اجبار، عمل ارتکابی باید متناسب با میزان تهدید باشد.
- در اضطرار، عمل ارتکابی باید متناسب با میزان خطر فوری موجود باشد.
5. آثار حقوقی:
- در اجبار، شخص مرتکب مسئولیت کیفری ندارد؛ اما ممکن است مسئولیت مدنی داشته باشد.
- در اضطرار، شخص مرتکب مسئولیت کیفری ندارد؛ اما ممکن است مسئولیت مدنی داشته باشد.
در مجموع، اجبار و اضطرار هر دو موارد استثنایی هستند؛ اما تفاوت‌های اساسی در منبع و ماهیت تهدید، امکان دفع آن و آثار حقوقی آن وجود دارد.
