همه‌گیری کرونا در سراسر جهان، دولت‌های مختلف را برآن داشت تا با بهره‌گیری از ابزارهای متفاوت سیاستی، رشد بیماری را کم کرده و از جان شهروندان خود محافظت کنند. در این بین، کشورهایی هم بودند که در سال‌های اخیر، با سرمایه‌گذاری زیاد، توانسته‌اند شهر هوشمند را به یکی از راهبردهای الویت‌دار خود بدل کرده و کاربردهای اجرایی آن را به زندگی روزمره‌ِ‌‌ی مردم عرضه کنند. این کشورها به طور متوسط عملکردی بهتر از سایرین در مواجهه با ویروس کرونا داشتند. به عبارت بهتر، هر میزان که استفاده از فن‌آوری‌های هوشمند، در کشوری به بلوغ رسیده باشد، محدود کردن رشد ویروس، شدنی‌تر به نظر می‌رسد. در این چند سطر خواهم کوشید به نمونه‌هایی از اقدامات دولت‌ها در جهت به چالش کشیدن کرونا اشاره کنم، که مبتنی بر راهکارهای نوین فن‌آورانه و هوشمندسازی به شمار می‌روند.
تجربه‌ی عملی کشورهای و توصیه‌های سازمان بهداشتی جهان WHO در باب لزوم فاصله‌گذاری اجتماعی، دولت‌ها را برآن داشت تا سیاست‌های فاصله‌گذاری اجتماعی را به درجات مختلف، پیاده‌سازی کنند. اهمیت موضوع، برخی دولت‌ها را برآن داشت تا برای اندازه‌گیری، تحلیل و کنترل میزان رعایت قوانین فاصله‌گذاری از فن‌آوری‌های جدید استفاده کنند. نظیر پروژه‌ای که دانشگاه نیوکاسل برای سنجش میزان رفت‌وآمد انجام داد و با استفاده از اطلاعات حسگرهای موجود در مسیرهای عبور و مرور، به 1.8 میلیارد داده‌ی خام دست یافت و با تحلیل آن‌ها، توانست اطلاعات خوبی برای تصمیم‌گیری در اختیار دولت انگلستان قرار دهد. یا کره‌ی جنوبی که با رونمایی از قطب داده‌های شهر هوشمند، موفق شد حرکت مردم در شهرها را ردگیری کرده و کم و کیف اجرای فاصله‌گذاری، را پایش کرده و آن را مبنای تصمیمات آتی خود قرار دهد. توسعه‌ی نرم‌افزارهای ردگیری در دوره‌ی شیوع ویروس، آنقدر متداول شد که اتحادیه‌ی اروپا راهنمای عملی توسعه‌ی نرم‌افزارهای ردگیری و هشدار را نگاشت و در اختیار عموم قرار داد. چند روز قبل دو شرکت قدرتمند اپل و گوگل اعلام کردند برای ایجاد بستر Contact tracingیا پیگیری اشاعه‌دهندگان ویروس با هم همکاری می‌کنند، این دو شرکت واسط برنامه‌نویسی یک‌پارچه‌ای توسعه خواهند دارد، که استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای سلامت هوشمند می‌تواند آن را مورد استفاده قرار دهند.
کاربرد دیگر فن‌آوری‌های نوین در مواجهه‌ی با ویروس کرونا، بهره‌گیری از آن‌ها به منظور اطلاع‌رسانی دقیق و شفاف به شهروندان است. این شفافیت در بسیاری از کشورها توانست با هدایت و تغییر رفتار مردم، از ابتلای افراد جدید و بالا رفتن آمار مرگ و میر جلوگیری کند. دولت کره‌ی جنوبی با در اختیار گذاشتن داده‌های خود به شرکت‌های خصوصی، توانست آن‌ها را به توسعه‌ی پلتفرم‌های real-time و نرم‌افزارهای کاربردی در موبایل تشویق کند. کره‌ی جنوبی با شعار Citizens as Mayor به دنبال آن بود که شهروندان را مجهز به همان اطلاعاتی کند، که یک شهردار دارد و با شفافیت اطلاعاتی، عملاً کاری کند که خود شهروندان با مطلع شدن از فضاهای آلوده به ویروس، از حضور در آن‌جا اجتناب کنند. سایت Seol.go.kr با نمایش یکایک مبتلایان، منبع بیماری آن‌ها (مثلاً سفر به کجا یا حضور در فلان محل عمومی) و مکان‌هایی که در روزهای منتهی به بیماری حضور داشتند، را به مخاطبان نشان می‌دهد. وزارت بهداشت سنگاپور نیز با توسعه‌ِی داشبوردی، اطلاعات مبتلایان را به صورت روزانه در اختیار کلیه‌ی شهروندان قرار داده است، اطلاعاتی نظیر جنسیت، سن و محل نگهداری. در کشور ما هم سامانه اطلاع‌رسانی، خودارزیابی و ثبت بیماران کرونا با استفاده از خوداظهاری افراد و نیز اطلاعات تراکنشی افراد مشکوک و مبتلا توانست محله‌های پرخطر را اعلام کند؛ امری که تا حدی توانست با افزایش آگاهی شهروندان از نقاط آلوده، رفتار ایشان و متولیان ضدعفونی معابر را تغییر دهد.
ضرر و زیان وارده به کسب وکارها در دوره‌ی شیوع بیماری روی دیگر سکه‌ی کرونا بود؛ در جهت کاستن از این آسیب، نیز کسب‌وکارهای فن‌آورانه توانستند اقدامات قابل توجهی را رقم بزنند. یکی از این موارد توسعه‌ی بسترهای تأمین مالی جمعی Crowd fundingاست، نظیر سایت‌های COVID mutual aid یا COVID funder که عملاً توانستند برای کمک‌رسانی به کسب‌وکارها و افراد آسیب‌دیده از کرونا نوعی سازمان‌دهی محلی رقم بزنند. در ایران کمپین با همیم، توسط سایت مهربانه بیش از 17 میلیارد تومان برای کمک به کارگران روزمردی که متضرر شده بودند، جمع‌آوری کرد و توانست نمونه‌ی خوبی از تأمین مالی جمعی برای کارهای خیریه را رقم بزند، امری که نسبت به نمونه‌های مشابه جای پیشرفت قابل توجهی دارد. کمپین نسیه معکوس نیز در کشور ما برای پیش‌خرید محصولات و خدمات از فروشگاه‌ها و کسب‌وکارهای محلی راه‌اندازی شد، که با توجه به عدم استفاده‌ی نظام‌مند آن از بسترهای جدید، عملاً نتوانست توفیق چندانی داشته باشد و صرفاً به صورت یک ایده باقی ماند.
رشد بهره‌گیری کشورها از فن‌آوری‌های نوین برای غلبه بر ویروس کرونا - که شاید بتوان بخش زیادی از این تلاش را در توسعه‌ی بسترهای ردگیری و تعقیب افراد و سنجش میزان رعایت فاصله‌گذاری دانست- توانمندی‌های اطلاعاتی دولت‌ها را نشان داد. امری که خود به دغدغه‌های جدی در خصوص احتمال تجسس و نقض حریم خصوصی شهروندان منجر شد، ادروارد اسنودن در این راستا هشدار داده که با جمع شدن بساط کرونا، اشراف اطلاعاتی دولت‌ها و تجمیع این اطلاعات با استفاده از هوش مصنوعی، می‌تواند برای تجسس در کارهای شهروندان، ابزار قدرتمندی در اختیار دولت‌ها قرار دهد. کره‌ی جنوبی، که با تکیه بر فن‌آوری‌های جدید هوشمندسازی به خوبی توانست بیماری را کنترل کند، از معدود دولت‌هایی است که به این دغدغه توجه نمود و صریحاً اعلام کرد که از فن‌آوری‌هایی که ناقض حریم خصوصی افراد هستند، تنها در دوره‌ی شیوع بیماری استفاده می‌کند.
رشد همه‌گیری ناشی از ویروس کرونا، آزمایشگاهی چندماهه برای بسیاری از کشورهای جهان ایجاد کرد تا اقدامات خود در حوزه‌ی فن‌آوری‌های نوین را سنجیده و اهمیت حرکت به سوی شهر هوشمند را در عرصه‌ی عمل دریابند. طبیعتاً گسترش رویکرد هوشمندسازی و رشد این دست فن‌آوری‌ها خواهد توانست ظرفیت کشورهای مختلف در مواجهه‌ی با چنین بحران‌هایی را در آینده ارتقا دهد. آینده‌ای با بحران‌های پیچیده‌تر، که راهکارهای همه‌جانبه‌تری را طلب می‌کند.
(این یادداشت را در خرداد ماه 1399 و در دوره همه‌گیری کرونا، برای روزنامه دنیای اقتصاد نوشتم)
