کارتون ماجراهای سندباد در نگاه نخست روایتی ماجراجویانه و کودکانه به نظر میرسد، اما در اصل این اثر پر از نمادها، شخصیتها و عناصر مرتبط با جادو، دیوها و اجنه است که میتواند زمینهساز ترویج و نفوذ باورهای خطرناک در حوزه جنباوری و سحر باشد.
به گزارش نقطه تسلیم، سندباد کارتون کودکانهای است جذاب و پر از ماجرا، اما نباید فراموش کرد که این انیمیشن، بهرغم فرم کارتونی و سبکسازیهای کودکانه، بهطور مداوم با المانهایی از جن، دیو، ساحره و موجودات ماورایی سر و کار دارد.
این پررنگسازی خداوندگریزی و عالم اجنه، در نگاه اول شاید سرگرمکننده باشد، اما مجموعهای از خطرات روانی، تربیتی و فرهنگی را در شرایط خاص میتواند بهدنبال داشته باشد.
درحالیکه کارتون سندباد با فرم سرگرمکننده و ماجرایی به چشم میآید، نباید از تاثیرات زیرپوستی آن روی مخاطب کودک غافل شد.
ماجراهای سندباد؛ یک انیمه ژاپنی با مضامین ماورایی
کارتون «ماجراهای سندباد» با نام لاتین Arabian Nights: Sinbad’s Adventures (شبهای عربی، ماجراهای سندباد) برای نخست مرتبه در دهه ۶۰ و ۷۰ شمسی از تلویزیون ایران پخش شد؛ این انیمه محصول استودیو Nippon Animation ژاپن است و در سالهای ۱۹۷۵ تا ۱۹۷۶ در ۲ فصل با ۵۲ قسمت پخش شد.
فومیئو کوروکاوا (Fumio Kurokawa) کارگردان این انیمه در کارنامهاش کارگردانی چند اثر مشهور دیگر از جمله آن شرلی با موهای قرمز و تام سایر را دارد.
شخصیت اصلی کارتون شخصی به نام سندباد یک نوجوان اهل بغداد است که تحت تاثیر ماجراهای دوره زندگی خود و گفتههای عمویش به دنبال ماجراجوییهای فراوان میرود.
ماجراها برگرفته از داستانهای “هزار و یک شب” هستند که شامل ترکیبی از قصههای معروفی مانند “علاءالدین” و “علیبابا” و سفرهای مختلف سندباد است.
داستان به جای تطابق تاریخی دقیق، به اسطورههای فانتزی و فولکلور نزدیک است، شخصیت سندباد ممکن است ریشه در دریانوردان واقعی، مانند سلیمان تاجر که حدود سال ۷۷۵ میلادی به چین سفر کرده، داشته باشد. (۱)
از نظر مکانها و شخصیتها نیز کارتون سندباد به شهر بغداد و دوره خلفای عباسی مانند هارونالرشید اشارههایی دارد.
استفاده از “بسمالله الرحمن الرحیم” در آغاز کارتون سندباد
در سنت اسلامی و فرهنگ عامه خاورمیانه، عبارت بسمالله الرحمن الرحیم علاوه بر یک فرهنگ و سنت مذهبی برای احترام به خدا در شروع کارها، ابزاری برای دفع شیاطین، جنها و موجودات شرور محسوب میشود.
روایتهای اسلامی و حدیثی، بهویژه در منابع شیعه و اهل سنت، به این نکته اشاره دارند که شروع هر کار با بسمالله مانع ورود شیطان و نیروهای شر میشود، به خصوص هنگام ورود به مکان تاریک یا مواجهه با خطر، خواندن بسمالله توصیه شده است.
به ندرت و شاید هرگز کارتونی را پیدا نخواهید کرد که هنگام شروع به چنین عبارت پرمعنایی اشاره داشته باشد، همه اینها خبر از یک تصویرسازی ماورایی و مملو از شخصیتهای شیطانی حکایت دارد که میخواهد شما را برای تماشای افسانههای جن و پری آماده سازد.
شخصیتهای کارتون سندباد
به جز شخصیتهای قهرمان داستان شامل سندباد، شرا (مرغ مینا که قبلا دختر بوده و اکنون به واسطه جادو به این شکل درآمده است)، علی بابا، علاءالدین و حسن دوست صمیمی سندباد که در طول سفرها در کنار او است، شخصیت های ضد قهرمان فیلم همگی جادوگران و شیاطین هستند.
تاباسا Tabasa پیرزن جادوگری که ۲ فرزند به نامهای بالبا Balba و ستاجیت Satajit دارد، همچنین دیگر شخصیت های اصلی ضد قهرمان زاکار (زنی به عنوان پیشکار شیطان و با باطن حیوانی مثل گاو به تصویر کشیده شده که معمولاً به عنوان یک دختر شلاق به دست دیده میشود) و شیطان آبی Blue Demon King که شیطان اصلی و پدر همه اجنههای درون فیلم است.
در کنار این موارد، در طول این سریال جنهای صحرا، دود، آتش، سنگ، نفت و یخ را مشاهده میکنید که در قسمتهای مختلف با نیروهای شیطانی قصد نابودی سندباد و همراهان را دارند.
در قسمت نهم این سریال جنی پس از کشته شدن پسرش توسط سینباد با برتاپ کردن هستههای عناب روی زمین، قصد مجازات او را دارد، همچنین در قسمت ۱۷ جن دود که پس از آزاد شدن از درون بطری (ظرفی که ممهور به مهر سلیمان است)، قصد قتل سندباد را دارد.
یک پری دریایی نیز در طول سفرهای سندباد به عنوان یک نیروی ماورایی خوب به سندباد و همراهانش کمک میکند که دامنه این امدادها به دیوها و غولهای دیگری نیز میرسد.
داستانهای جن، پری، دیو و موجودات ماورایی که در سندباد دیده میشود، صرفا متعلق به فرهنگ عربی یا اسلامی نیست، بلکه نمونههای مشابه آن در بسیاری از اقوام و ملل دنیا وجود داشته و بخشی از اسطورهها و فولکلور جهانی را شامل میشود.
نکته مهم این است که در همه فرهنگها، موجودات ماورایی هم دوست و هم دشمن هستند و کارکردشان در ادبیات داستانی معمولا در سه حوزه است: ابتدا امتحان کردن قهرمان، سپس کمک به او و یا مجازات انسان مغرور که در سندباد نیز آن را مشاهده میکنیم.
سازندگان سندباد از همین میراث جهانی استفاده میکنند، اما آن را در قالب هزار و یک شب و داستانها و فرهنگ اسلامی بازآفرینی کردهاند.
پیرمرد دوال پا؛ از سندباد تا سریال ایرانی مستوران
شخصیتی که در قسمت چهارم سندباد به عنوان پیرمردی ظالم دیده میشود، ریشه در افسانه “پیرمرد دریای عمان” (Old Man of the Sea) دارد که در سفر پنجم سندباد در کتاب هزار و یک شب روایت شده است.
داستان از این قرار است که سندباد پس از خرد شدن کشتی به جزیرهای میرسد و پیرمردی فرتوت و ناتوان را میبیند، پیرمرد با ترفندی مظلومانه از سندباد میخواهد او را بر دوش بگیرد، زمانی که سندباد او را بر دوش میگذارد، پیرمرد پاهایش را مانند چنگال به دور گردن سندباد میپیچد و دیگر پایین نمیآید.
در اصل افسانه، این پیرمرد موجودی اهریمنی (نوعی جن یا دیو دریایی) است که هرکس را سواره بر دوش خود میکند، تا زمان مرگ آن فرد را به بردگی میگیرد.
دوالپا در واقع بازتاب بومی و محلی همان افسانهی پیرمرد دریای عمان است که از طریق داستانهای شفاهی در ایران به ویژه جنوب کشور شناخته شده است.
در ادبیات شفاهی، ممکن است نام و شکل ظاهری تغییر کند اما الگوی داستانی یکی است: موجودی ضعیفنما که با فریب و سماجت انسان را به بردگی میکشد.
در سریال ایرانی مستوران که از تلویزیون ایران پخش شد نیز بازیگر سینما یدالله شادمانی نقش دوال را در یکی از قسمتهای این سریال برعهده داشت که نشان از تاریخ کهن این موجود است.
نیم نگاه: تولیدات سینمایی و انیمیشنهای خارجی با استفاده از داستانهای فانتزی، به دنبال تغییر نگاه فرهنگی، ایجاد اضطراب و هراس، و القای پذیرش زور و فریب در ذهن کودکان و نوجوانان هستند و مقابله با این اهداف نیازمند آگاهی والدین، آموزش تحلیل انتقادی رسانهای و بازخوانی داستانها به زبان بومی و ارزشهای اصیل فرهنگی است.
