ساخت جلدهای نفیس روغنی در تبریز از در دوره قاجار از شهرت ویژه ای برخوردار هستند. آذربایجان شرقی و به ویژه تبریز یکی از سرزمین های هنر خیزی است که ساخت جلدهای نفیس و در خور توجهی را از دوره‌های مختلف تاریخی در خود حفظ کرده و امکان بهره‌مندی علاقه‌مندان را از این یادگارهای ماندگار و نفیس فراهم آورده است. غالب ساخت جلدهای نفیس در تبریز مربوط به دوران قاجار می‌باشند، اگرچه آثار زمان‌های قبل از آن نیز در حد اندک مشاهده می‌شود. جلدهای روغنی با شش گونه متنوع ازنظر نقش و نگارهای مورد استفاده بیشترین تعداد جلدهای موجود در بازار صنایع دستی، از حیث تعداد شاخص موجود در گنجینه‌ها را تشکیل می‌دهد.
نوشته حاضر، حاصل پژوهش‌های است که با مطالعه، بررسی و مشاهده جلدهای شاخص قاجاری از نزدیک و تطبیق آن‌ها با نمونه‌های موجود در موزه‌های دیگر ایران، مورد فن شناسی قرارگرفته و شاخص‌های این نوع صنایع دستی نایاب از حیث مواد و مصالح، فن ساخت، نقش‌ها و طرح‌های به‌کاررفته، از منظر مطالعات تطبیقی کنکاش شده‌اند.
بررسی و جستجو در مورد ساخت جلدهای نفیسنشان می‌دهد که مطالعات کلی و یا موردی توسط:
· دکتر ایرج افشار در کتاب صحافی سنتی (۱۳۵۷ ه ش)،
· استاد نجیب مایل هروی در مجموعه کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی (۱۳۷۲ هش)،
· محمدتقی احسانی در کتاب جلدها و قلمدان‌های ایرانی (۱۳۶۸ هش)،
· استاد غلامرضا مایل هروی در کتاب لغات و اصطلاحات فن کتاب سازی (۱۳۵۳ هش)،
· استادان محمدمهدی هراتی و مهدی عتیقی مقدم در کتاب بوم سنتی در هنرهای ایرانی (۱۳۸۲ هش)،
به‌عمل‌آمده است. نیز چند مقاله خاص و توصیفی در این باب نظیر پنج مقاله نویسنده در موضوع فن شناسی علمی و تاریخی ساخت جلدها، مواد و مصالح مورداستفاده و شیوه‌های حفاظت آن‌ها که در مجله‌های علمی هنر نامه گنجینه اسناد، مرمت و پژوهش، نگره، مطالعات هنر اسلامی و ... (طی سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۸) منتشرشده، ولی به‌طور اختصاصی در موضوع موردنظر مطالعات قابل‌توجهی صورت نگرفته است.
در مکتب قاجار، تنوع و نوآوری، بنا بر مقتضیات عصر که از آن‌جمله رفت‌وآمد با دنیای غرب است، به نحو چشمگیری پدیدار شده و سبک‌های گوناگون باسلیقه‌های جورواجور، از سوی استادان نامی به تجلی‌گاه هنر عرضه گشته است. این تنوع و تجدد، هم در شیوه کار و هم در طرح موضوع به ظهور رسیده و به حدی گسترش‌یافته که در برخی شاخه‌های هنری ازجمله کتابت بر نسخه‌ها، تذهیب و تشعیر و صحافی و تجلید ترقی ویژه‌ای داشته است. با این پیشرفت، نفاست نسخه‌های خطی در کتابت، آرایش‌های بدیع بر اوراق کتاب و ساخت جلدهای نفیس آن به‌ویژه تجلید روغنی- به درجه‌ای از رشد رسیده که دوران قبل از آن تجربه نکرده است.
در این زمان هر دو نوع مقوا یعنی مقوای کاغذ چسبانده و مقوای خمیری، کاربرد وسیعی در تجلید داشته و به‌عنوان ساختار داخلی و استحکامی جلد، لبه برگردان (سر طبل) و محفظه آن در اندازه‌های مختلف استفاده می‌شده است. تزیینات طلاکاری بیش‌ازپیش رایج گشته است. علاوه بر کاربرد جلدهای ضربی، سوخت و معرق، جلدهای روغنی رواج فراوانی یافته و به حد کمال خود رسیده است.
آرایه‌هایی که بر روی جلدهای روغنی قاجاری صورت می‌گرفته، عبارت بوده‌اند از:
1. شکل‌های پرندگان و حیوانات،
2. منظره طبیعی و بوستان،
3. لچک و ترنج،
4. صحنه‌های شکار و جنگ،
5. تصاویر پادشاهان و امیران،
6. ادیبان و عالمان،
7. زنان و مردان فرنگی و صورت‌نگاری،
8. طلاکاری،
9. نقره‌کاری،
10. گل‌وبته،
11. گل و مرغ،
12. گل و برگ،
13. اسلیمی و ختایی،
14. خوشه‌انگوری،
15. زمینه‌های مرغش و زرک و نیز کتیبه‌هایی به قلم‌های ثلث، نسخ و نستعلیق و به ندرت تلفیق با رقاع و ریحان.
در طول تاریخ ساخت جلدهای نفیس ایران، جلدی که بیشتر از همه آمادگی دریافت طرح و هنر هنرمندان را داشته، جلد معروف به رنگ و روغن یا روغنی بوده است. در این جلدها نقاش به شیوه‌های بدیع هنرنمایی کرده و علاوه بر نقش‌هایی که بر جلدهای ضربی و سوخت دیده می‌شود، نقاش اغلب به‌تناسب امکان، به طراحی پرداخته است و جلدهای گل‌وبته، گل و برگ و گل و مرغ یا تصاویر هندسی یا حیوانات در میان اثر هنری نقاشان ایرانی فراوان دیده می‌شود.
در این دوره آقا ابوطالب مدرس نوعی ابری مذهب برای روی جلد و قلمدان و جعبه ابداع کرده که پیش از آن سابقه نداشته است. در این نوع ابری، اطراف نقش‌های آن با طلا به طرز خاصی تحریر می‌شده است. جلدهای یک‌لایه پارچه‌ای یا میشن نازک که از ابتکارات اواخر عهد صفویه بوده، در دوران قاجاریه توسعه پیدا کرده است. در این دوره، علاوه بر استفاده از پارچه‌های قلمکار، گل‌دار، زری و ترمه، صحافان و جلدسازان در تهیه جلدهای یک‌لایی، از مخمل‌های رنگارنگ و کاغذهای گل‌دار نیز بهره می‌برده‌اند. در عصر قاجار علاوه بر تهران در شهرهای اصفهان، مشهد و شیراز و تبریز، صحافان در ساخت جلدهای نفیس به هنرنمایی می‌پرداخته‌اند.
در طول تاریخ تجلید ایران، جلدی که بیشتر از همه بستر ابداع و اجرای طرح و هنر هنرمندان را داشته، جلد روغنی بوده است. در این نوع جلدها نقاش به شیوه‌های بدیع هنرنمایی کرده و علاوه بر نقش‌های مورداستفاده در دیگر جلدها، اغلب به‌تناسب امکان، به طراحی و نقاشی پرداخته است. اگرچه مقدمات این هنر در دوران تیموریان بنانهاده شده، ولی در دوران صفویان به کمال رسیده و حتی کیفیت فن ساخت جلدهای نفیس آن از دیگر جلدها نیز پیشی گرفته و در دوره‌های بعد، همچون قاجار جایگزین جلدهای دیگر شده است.
جلدهای روغنی قاجاری در تبریز از حیث نقش و طرح‌های به‌کاررفته به شش دسته زیر قابل‌تقسیم بندی می‌باشند:
این نوع جلدها که با قلم‌گیری‌های ظریف و رنگ‌های شاد و دل‌انگیز، بوستانی خیالی و زیبا ازگل‌ها و برگ‌های گوناگون را در میان جلد تداعی می‌کند، غالبا دارای یک یا چند حاشیه باریک یا پهن می‌باشند که بسته به نوع و نقش‌های حاشیه به انواع زیر قابل‌تقسیم‌اند:
در تبریز نمونه‌های متعددی از این نوع جلدها مشاهده می‌شود که جذاب‌ترین آن‌ها ساخت جلدهای نفیس کتاب زادالمعاد اثر تألیفی ملامحمدباقر مجلسی (معروف به فاضل مجلسی) است که در سال ۱۲۴۵ق (دوران حکومت فتحعلی شاه قاجار) توسط محمدحسین تبریزی و به سفارش بهمن میرزا (فرزند فتحعلی شاه) به خط نسخ کتابت شده است. این کتاب دارای جلد روغنی ممتاز با نقش گل و برگ در مرکز و حاشیه‌ای مجزا با نقش دیگر از گل و برگ در قسمت‌های زبرین و زیرین است.
جلدی که در این گروه از ساخت جلدهای نفیس تبریز، بیش از همه دیدگان را می‌نوازد، جلد کتاب قرآنی است که در سال ۱۲۷۲ق توسط محمدکاظم ابن محمدحسین الكاتب الگلپایگانی به خط نسخ با سر سوره‌های ثلث و دو صفحه اول مذهب و مطلا و صفحات دیگر ساده با جدول مطلا کتابت شده است. این کتاب با فن روغنی ممتاز با نقش گل و برگ و لچکی‌های منقوش به تذهیب مطلا بر زمینه سرخ در مرکز و سه حاشیه مجزا که دو حاشیه آن باریک با نقش ساده مکرر و حاشیه اصلی دارای نقش گل‌وبته ظریف است، در قسمت زبرین و زیرین لت‌ها جلد، مزین شده است.
نمونه‌ای از این نوع ساخت جلدهای نفیس، کتاب قرآنی است که به خط نسخ و احتمالاً در اوایل قاجار کتاب شده است. این کتاب دارای جلد روغنی با نقش گل و برگ و حاشیه مذهب با قلم‌گیری و ذره گرایی ظریف و ترکیب رنگی دل‌نشین است.
شاخص‌ترین جلد از این دست، جلد کتاب قرآنی است که در سال ۱۲۲۵ هق توسط محمدعلی بروجردی به خط نسخ با دو صفحه اول مذهب و مطلا و صفحات دیگر ساده با جدول مطلا و قرمز کتابت شده است. این کتاب دارای جلد روغنی ممتاز با نقش گل و برگ در میان و سه حاشیه در اطراف است که حاشیه وسط، کتیبه‌ای از آیات قرآن کریم به خط ثلث و رنگ سفید بر زمینه سبز و در حاشیه طرفین با نقش ساده مکرر با قلم‌گیری طلا است و همه‌ی نقش هم در قسمت زبرین و هم زیرین جلد اجراشده است.
در این ساخت جلدهای نفیس نقش‌های متنوعی ازگل‌های باغ خیال و انواع مرغ‌ها و پرندگان زیبا با قلم‌گیری‌های بسیار ظریف و رنگ‌های شعف آور، مرغزاری در دل بهشت نگاره‌های ایرانی، به نمایش گذاشته می‌شود. جلدهای مذکور معمولاً دارای یک یا چند حاشیه باریک یا پهن می‌باشند که بسته به نوع و نقش‌های حاشیه به انواع حاشیه گل و مرغ، مذهب و ساده قابل‌طبقه‌بندی‌اند:
نمونه جالبی ازاین‌گونه، جلد کتاب زادالمعاد است که در سال ۱۲۱۵ ه ق توسط حاج میرزا محمد همدانی به خط نسخ به صورتی که صفحه اول مذهب و مطلا و صفحات دیگر ساده با جدول مطلا هست- کتابت شده است. این کتاب دارای جلد روغنی ممتاز قاب‌بندی شده با طلا است، به‌گونه‌ای که قاب مرکزی با نقش گل و مرغ، همراه با لچک منقوش به تذهیب مطلای ظریف تزیین‌شده و حاشیه‌ای در قالب قاب‌های هندسی کوچک متنوع منقوش به گل و مرغ - که البته تصویر داخل هر قاب با قاب‌های دیگر متفاوت هست - اطراف جلد زبری و زیرین را آراسته است.
از این دست ساخت جلدهای نفیس فقط یک‌لت جلدی از یک کتاب (که کتاب آن موجود نیست) باقی‌مانده است که احتمالاً مربوط به دوره قاجار است. جلد یادشده با فن روغنی ممتاز و نقش گل و مرغ ظریف در میان و چهار لچک و حاشیه‌ای مذهب بر زمینه قهوه‌ای به زیبایی کارشده است.
در این جلدها که نمونه‌های نفیسی در تبریز موجود است، گل‌های اسلیمی معمولاً در کنار ختایی و با قلم‌گیری ظریف طلا حرکت‌های مواجی را در میان جلد بر بستر رنگ‌های متنوع ایجاد می‌کند که غالب جلد را در قسمت زبرین و زیرین فرامی‌گیرد. یکی از شاخص‌ترین و دیدنی‌ترین‌های ساخت جلدهای نفیس، جلد کتاب قرآن کوچک (بازوبندی) است که در سال ۱۲۹۳ هق توسط مسيح طالقانی به خط نسخ کتابت (غبار) نوشته‌شده است. دولت رو و زیر جلد با فن روغنی ممتاز، با نقش اسلیمی و قلم‌گیری بسیار ظریف بر زمينه ذره گرایی با حاشیه اسلیمی و کاملاً مطلا تزیین‌شده و حتی روی عطف چرم قهوه‌ای جلد نیز با طلا و نقش اسلیمی آراسته گردیده است.
در این جلدها، غالبا به‌گونه‌ای صحنه شکارگاه با قلم‌گیری بسیار ظریف و چشم نواز نقاشی می‌شود که تمام فضای را فرامی‌گیرد و گاهی ممکن است حاشیه‌ای نیز بدان بیافزایند. ساخت جلدهای نفیس بدین نقش معمولاً نادرند ولی نمونه جذابی از این نوع که به‌صورت تک جلد کتابی (نامعلوم) موجود است، احتمالاً مربوط به زمان قاجار بوده و با فن روغنی ممتاز بر دو دفته رو و زیر جلد و نقش شکارگاه با دو صحنه متفاوت و حاشیه‌ای با نقش ساده مکرر بر زمینه سیاه‌کار شده است.
جلدهای ترنجی در انواع گوناگون و با فنون مختلف در ایران فراوان‌اند و غالبا با نقش ترنجی در مرکز، سر ترنجی در بالا و زیر ترنجی در پایین آن و گاهی چهار لچک در چهارگوشه دفته جلد - که این‌همه با قلم‌گیری ظریف و نقش‌های ذره نگاری در داخل آن‌ها همراه است - مشاهده می‌شود. اما در ساخت جلدهای نفیس تبریز از نوع ترنج و سر ترنج منقوش به گل و برگ سر طبل دار یا بدون سر طبل بیشتر دیدگان را می‌نوازند. بهترین نمونه این نوع جلدها، تک جلد کتابی (که کتاب آن موجود نیست) است که احتمالاً مربوط به زمان قاجار هست. این جلد با فن روغنی ممتاز سر طبل دار، تماما با نقش ترنج و سر ترنج و لچک، هریک منقوش به گل و برگ بسیار ظریف و ذره نگارانه و حاشیه‌ای با گل‌های ریز مکرر بر زمینه قرمز آراسته‌شده است.
در مجموعه جلدهای موجود در گنجینه‌های ایران، جلدهای روغنی با زمینه ساده یا نقش‌های ساده فراوان‌اند، اما با حاشیه کتیبه دار به‌ندرت یافت می‌شود. کتیبه این جلدها، غالبا به‌صورت مطلا و به خط ثلث نوشته می‌شوند. محتوای کتیبه‌ها به‌طورمعمول شامل آیات قرآن، احادیث پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) و یا عبارات ادبی و اشعار حماسی، عشقی و عرفانی هست.
یک نمونه جالب ساخت جلدهای نفیس، جلد کتاب منتخب ادعیه است که در سال ۱۲۴۵ق توسط محمدباقر بن محمدتقی به سفارش محمدعلی حسینی ساروی با خط نسخ و نستعلیق - به صورتی که صفحه اول مذهب و مطلا و صفحات دیگر ساده با جدول مطلا هست- کتابت شده است. این کتاب دارای جلد روغنی با زمینه ساده سیاه در مرکز و حاشیه‌ای مطلا به خط ثلث زیبا و خوش‌ترکیب- که حدیثی از پیامبر اکرم (ص) است و هر دفته یک حدیث متفاوت از هم دارد هست.
سرزمین آذربایجان شرقی- به‌ویژه تبریز- به سبب وجود شرایط و زمینه‌های مناسب برای ایجاد تحولات فرهنگی و هنری در طول تاریخ، بستر شایسته‌ای برای آفرینش و ساخت جلدهای نفیس، کتاب آرایی و تجلید نفیس و قابل‌توجه در دوره‌های مختلف تاریخی و هنری بوده است و امروز شاهد شاخص‌ترین نمونه‌های آثار در موزه‌های تبریز - به‌ویژه موزه قرآن و کتابت مسجد صاحب‌الامر- هستیم که هریک یادگاری ماندگار از گنجینه هنر ایران‌زمین است.
