شاید بتوان قالی بافی صفویه را پررونق ترین دوره قالی بافی ایران به شمار آورد. علت این امر را باید در اقدامات بنیادینی دانست که برای برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی تولید، بهبود کیفیت، نظارت و درمجموع مدیریت صحیح فرش صورت گرفت. در این نوشته ضمن اشاره به تحولات ایجادشده در زمینه تولید قالی بافی صفویه که از تهیه مواد اولیه تا ایجاد کارگاه‌های بزرگ و متمرکز را در برمی‌گرفت، ویژگی‌های قالی‌های این دوره ازجمله طرح‌های مورداستفاده، بررسی می‌شود.
بی‌شک قالی ایران پررونق‌ترین دوره خود را با قالی بافی صفویه گذرانده است و از آن دوران شاهکارهای باارزشی، مشتمل بر صدها تخته قالی و قالیچه، به‌جای مانده که هم‌اکنون زینت‌بخش مراکز هنری جهان است یا در مجموعه‌های نفیس شخصی و خانوادگی نگهداری می‌شود. بررسی‌های تاریخی و پژوهش‌های انجام‌شده درباره قالی بافی صفویه، مؤید آن است که زیباترین قالی‌های ایران در زمان شاه‌تهماسب و به‌ویژه در دوره شاه‌عباس بزرگ بافته‌شده است و شهرهای تبریز، همدان، کرمان، هرات، کاشان، جوشقان و اصفهان از مهم‌ترین مراکز قالی بافی ایران بوده است. همچنین به نظر می‌رسد که قدیمی‌ترین قالی موجود ایرانی پس از «فرش پازیریک» قالی بافته‌شده به دست غیاث‌الدین جامی با طرح لچک ترنج باشد که در اواخر قرن نهم هجری قمری بافته‌شده است.
برای آگاهی ازآنچه موجب درخشش قالی بافی صفویه شد، به‌طوری‌که این هنرارزشمند را در عالی‌ترین سطح مطرح کرد، ضروری است به اقدامات بنیادین انجام‌شده برای توسعه تولید، بهبود کیفیت، برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی تولید، نظارت و بازبینی و درمجموع مدیریت فرش و نیز ویژگی‌های اساسی و مهم قالی‌های عصر صفویه به لحاظ طرح و نقشه بپردازیم. می‌توان تحولات ایجادشده در تولید قالی بافی صفویه با مضمون زیر ارائه نمود:
در دوره صفویه با انجام اقداماتی برای آماده‌سازی مواد اولیه، ابزار کار و تمهید مقدمات تولید و در پی بررسی‌های دقیق کارشناسی، مناطق مهم تولید پشم مناسب برای تولید قالی، شناسایی و بر این اساس پشم گوسفندان حوالی استان فعلی کرمانشاه برای بافت قالی‌های با رج‌شمارهای پایین تا متوسط و پشم گوسفندان حوالی سبزوار و بخشه‌ای دیگری از استان خراسان برای بافت قالی‌های با رج‌شمارهای بالا انتخاب می‌شد. بر همین اساس نیز پرورش گوسفندان در مناطق مذکور برای تولید پشم موردنیاز انواع قالی بافی صفویه تداوم یافت. همچنین برای تولید قالی‌های ابریشمی و نیز بافت قالی‌های زربفت و سیم بفت هم تدارکات لازم صورت پذیرفت.
یکی از نکات اساسی در قالی بافی صفویه که در افزایش کیفیت قالی‌های تولیدی بسیار مؤثر بوده است، رنگ و رنگ‌آمیزی آنان است. لذا برای تنوع بخشیدن به رنگ و مهم‌تر از آن ثبات رنگ الیاف مصرفی، به‌صورت اصولی اقدام شد و رنگرزان و کارگاه‌هایی که تخصص لازم را در رنگرزی خامه و ابریشم با ملونه طبیعی داشتند، به کار گرفته شدند. ضمن پس از بررسی‌های دقیق کارشناسی، گیاهان و مواد معدنی رنگ‌زا شناسایی و نسبت به کاشت، کشت و پرورش یا استخراج رنگ از آن‌ها اقدام شد. همچنین برای بهبود بخشیدن به کیفیت تولیدات، در زمینه اصلاح دار و ابزار و وسایل کار شانه، قیچی، چاقوی قالی بافی، قلاب و غیره تخصص‌های لازم به کار گرفته شد و حرفه‌های خاص و درواقع مشاغل جانبی قالی بافی به وجود آمد.
در دوره صفویه هنر قالی ایران نه‌تنها موردتوجه فوق‌العاده مردم داخل کشور قرار داشت که با استقبال بی‌سابقه هنردوستان در دیگر ممالک جهان نیز روبه‌رو شد و حتی سفارش‌های قابل ملاحظه ای از سوی دولت‌ها و حکومت‌های خارجی برای این کالا به ایران می‌رسید. لذا ضرورت تولید به‌موقع و باکیفیت و تأمین سفارش‌ها، ایجاب می‌کرد کارگاه‌های بزرگ قالی بافی صفویه که امکان نظارت مستمر و رعایت جنبه‌های کیفی بافت را تضمین می‌کرد، به وجود آید.
برخی صاحب‌نظران بازار صنایع‌دستی حتى هم‌اکنون نیز با احداث کارگاه‌های متمرکز قالی بافی مخالف بوده و آن را مغایر با استقلال کاری و حفظ آرامش کامل هنرمند و ادامه بافت در زمان دلخواه بافنده می‌دانند، اما درعین‌حال مزایای پرشمار و متعدد کارگاه‌های بزرگ را که ضمن امکان استمرار تولید و حفظ کیفیت، بافت قالی‌های بزرگ و بزرگ پارچه را ممکن می‌گرداند، نباید نادیده گرفت.
بررسی‌های به‌عمل‌آمده مؤید احداث کارگاه‌های متعدد و بزرگ و متمرکز قالی بافی صفویه در مراکز شهرها ازجمله در شهرهای اصفهان، کاشان و تبریز در دوره صفویه است. گفتنی است افزایش میزان تقاضاهای داخلی و خارجی برای قالی، ازجمله در اندازه‌های بزرگ‌تر از قالیچه، باعث شد تا قالی بافی از هنری صرفاً ایلیاتی و روستایی به‌تدریج به هنری فراگیر در سطح کشور تبدیل شود و در شهرها نیز همچون مناطق روستایی و عشایری رونق و رواج یابد.
تا پیش از دوره صفویه، تولید قالی به‌طور عمده به‌صورت ذهنی یا با الهام از طرح و نقشه قالی دیگری انجام می‌شد. ولی در قالی بافی صفویه، طراحی قالی و تهیه نقشه به‌عنوان دستور و راهنمای بافت موردتوجه قرار گرفت و حتی به‌صورت حرفه‌ای مستقل درآمد و هنری فاخر قلمداد شد. بر اساس مستندات موجود، هنرمندانی چون کمال‌الدین بهزاد هراتی، علیرضا عباسی، میرک و سلطان محمد نقاش از طراحان بزرگ قالی در دوره صفویه بوده‌اند و حتی طراح قالی مشهور اردبیل را استاد کمال‌الدین بهزاد هراتی دانسته‌اند.
جالب‌توجه است که در طراحی گرافیک قالی و تهیه نقشه در هر مرکز و هر منطقه از مراکز و مناطق شاخص قالی بافی ایران، گل‌ها و گیاهان، پرندگان و حیوانات، عقاید و اعتقادات و سلایق و علایق همان منطقه در قالب نگاره و رنگ مدنظر قرار می‌گرفت. به‌گونه‌ای که حتی هم‌اکنون نیز علی‌رغم برخی کج‌سلیقگی‌ها، با توجه به نگاره، نقش و رنگ‌آمیزی هر تخته قالی می‌توان محل تولید آن را شناسایی کرد.
بی‌شک بخش مهمی از اعتبار و حسن شهرت و درخشش قالی بافی صفویه ، مرهون مدیریت آگاه، دلسوزانه و دقیقی است که در زمینه تهیه مواد اولیه، ساخت ابزار کار، رنگرزی، طراحی، بافت و تکمیل و نهایتاً فروش داخلی و صادرات قالی‌های دوره صفویه اعمال می‌شد. چراکه در هیچ‌یک از مراحل مربوط به تمهید مقدمات کار، تولید و فروش قالی این دوره کم و کاستی مشاهده نمی‌شود.
قالی بافی صفویه را بر اساس طرح‌های آن در گروه‌های زیر طبقه‌بندی کرده‌اند:
طرح ترنج دار از نخستین طرح‌هایی است که بر قالی بافی صفویه منعکس‌شده است. در این طرح، مرکز ترنج درواقع مرکز قالی است که آن را نشانه‌ای از آغاز حیات همه موجودات از مبدأ اصلی آفرینش و رجعت آنان به‌سوی آن یگانه هستی‌بخش دانسته‌اند. در قالی معروف اردبیل (مشهور به شیخ صفی) که در سال ۹۴۶ هجری قمری به دست مقصود کاشانی بافته‌شده است، این طرح به زیبایی و در حد كمال قابل‌رؤیت است. ترنج طلایی‌رنگ فرش تاریخی اردبیل پوشیده از ترکه‌های ظریف اسلیمی با ۱۶ لاله جانبی محصورشده است که این امر زیبایی خاص و ویژگی‌ای استثنایی به قالی مذکور بخشیده است. این قالی بی‌نظیر در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود.
از مشهورترین قالی‌های ترنج دار دوره صفویه همچنین می‌توان به قالی ترنج دار «موج دریا» از مجموعه قالی‌های موجود در موزه صنایع‌دستی وین اتریش و قالی معروف به چلسی که به نام خریدارش مشهور شده است و نیز قالی ترنج دار با منظره حيوانات در موزه میلان (ایتالیا) اشاره کرد.
در این طرح در قالی بافی صفویه، متن قالي غالباً با شاخه‌های اسلیمی و ترکه‌های گل‌دار یا خطوط هندسی به مساحت‌های لوزی یا مربع به طریقی تقسیم می‌شود که زمینه فرش مشبک و توری مانند به نظر می‌رسد. در داخل هر یک از این مساحت‌های کوچک نیز گلدانی مملو از گل یا نقش دسته‌گلی دیده می‌شود. طرح گلدانی، غالباً طرحی یک‌سویه است که ممکن است تصاویری از حیوانات وحشی و شکارچیانی سوار بر اسب نیز بر متن فرش بافته شود. آرتور پوپ، ایران‌شناس مشهور آمریکایی، عقیده دارد که اصل این طرح از جوشقان است.
قالی‌های این سبک معمولاً صحنه‌هایی از شکار و طبیعت را به طرح و نقش آورده است. صاحب‌نظران تعداد قالی‌های بافته‌شده بر اساس این طرح را ۱۸ تخته دانسته‌اند. قالی معروف به «صحنه شکارگاه» موجود در موزه وین، یکی از شاخص‌ترین قالی‌ها با این طرح است. طراح این قالی «سلطان محمد» و محل بافتش کاشان بوده است. در متن قالی نقوش حیواناتی از قبیل شیر، گورخر، و غیره شکارچیانی که در تعقیب آن‌ها هستند، دیده می‌شود.
در قرن دهم هجری (شانزدهم میلادی) با استفاده از نقش ترنج و تصویر حیوانات و اشکال درختان و بته‌ها، طرح جدیدی برای بافت قالی ابداع شد که به «درخت و بته» مشهور شد. برخی تولیدات قالی بافی صفویه در این سبک، دارای طرحی یک‌سویه است و برخی دیگر طرحی دوسویه دارد که می‌توان ازهرجهت درختان و بته‌ها را در راستای دید مشاهده کرد. کارشناسان عقیده دارند که تمامی قالی‌های بافته‌شده از این طرح، آن‌هم به گونه یک‌سویه، در قرون دهم و یازدهم هجری (شانزدهم و هفدهم میلادی) در شمال غربی ایران و کردستان بافته‌شده است.
شهر هرات، پایتخت دربار تیموریان، اولین مرکز بافت قالی با طرح‌های گل‌دار به این سبک بوده است. حاشیه این‌گونه قالی‌ها با طرحی متمایز از طرح زمینه طراحی‌شده است که در آن غالباً نقش قوری چای یا سماور، نگاره اصلی و غالب طرح را تشکیل می‌دهد. اکثر قالی‌های گل‌دار سبک هراتی فاقد اشکال پرنده و حیوان است.
باغ را که با جوی‌های آب، استخر، گل‌ها و گیاهان و بعضی ماهی‌ها و اردک‌های شناور در استخر مشخص می‌شود، نشانه و سمبلی از بهشت در قالی بافی صفویه دانسته‌اند. و می‌دانیم که هنرمندان عصر صفوی در معماری شهر اصفهان، نقشه‌ای روی پارچه‌ها و نیز نگاره‌ها و رنگ‌های قالی، به‌ویژه در طرح باغی، به دنبال به تصویر کشیدن بهشت بوده‌اند.
این طرح به‌طور عمده در اندازه قالیچه‌ای و با مشخص کردن جهت قبله روی دستبافتِ، تولیدشده و برای به‌جای آوردن نماز کاربرد داشته است. در این طرح، نگاره‌های حیوانی دیده نمی‌شود و گاه در قسمت بالای طرح، مزین به آیات قرآنی است که با نقشه یک‌دوم بافته می‌شود و به‌عبارت‌دیگر دارای تقارن چپ و راست است. در این طرح، گل‌ها و درختان متعدد در حاشیه و بعضی متن قالی بافته می‌شود تا بر زیبایی آن افزوده شود. قالی‌های با طرح سجاده‌ای در دوره صفویه بسیار زیاد بافته‌شده است.
در بهار سال ۱۶۰۱ میلادی سیگیسموند سوم فرمانروای لهستان به بازرگانی ارمنی به نام موراتو ويتس مأموریت داد تا برای کاخ‌های سلطنتی لهستان، سفارش بافت هشت تخته قالی نفیس از ابریشم زربفت و سیم بفت را به هنرمندان قالی بافی صفویه بدهد که او کاشان را برای تولید این قالی‌های نفیس و استثنایی انتخاب کرد. قالی‌های مذکور که دارای هویت خاص و طرحی ویژه است، هم‌اکنون در موزه رزیدنس مونیخ (آلمان) نگهداری می شود.
زیبایی، نفاست، کیفیت منحصربه‌فرد و طرح‌های استثنایی قالی‌های مذکور باعث شد که ازآن‌پس دربار لهستان مرتب سفارش بافت این‌گونه قالی‌ها را - که در تاریخ فرش‌بافی جهان به قالی‌های پولنز یا قالی‌های لهستانی معروف است - تکرار کند و از این رهگذر مجموعا ۳۰۰ تخته قالی پولنز در شهرهای کاشان، اصفهان و جوشقان در زمان شاه‌عباس و جانشینانش بافته شد.
این قالی‌ها که به‌طور عمده در ممالک اروپایی نگهداری می شود، از شاهکارهای قالی بافی صفویه محسوب می شود که کمال ذوق و هنر ایرانیان را در قالی بافی به منصه ظهور رسانده است. گفتنی است که از قالی‌های پولنز، چهار تخته در مرقد مطهر حضرت علی علیه‌السلام و سیزده تخته هم در ایران نگهداری می شود.
هرچند گلیم‌های زیبای دستباف پشمی و ابریشمی دوره صفویه در برابر نام بلند قالی بافی صفویه، اعتبار و شهرت درخور نیافته است، اما نمونه‌های به‌جای مانده ازاین‌گونه گلیم‌ها نشان‌دهنده مهارت و سلیقه خاص بافندگان آن است. به‌هرحال حدود ۳۰۰۰ تخته فرش به‌جای مانده از دوره صفویه، نشان‌دهنده اوج و کمال هنرهای سنتی ایران و حکایتگر مهارت بی‌نظیر، ذوق سرشار و خلاقیت و نوآوری هنرمندان این سرزمین در آن دوره است و مدیرت اعمال‌شده در آن مقطع خود می‌تواند الگوی مناسبی برای مدیریت فرش، هنرهای صناعی و حتی مدیریت فرهنگی - هنری ایران در دوره معاصر باشد.
