گونه های نشر را بر حسب محتوا و نوع و موضوع و ویژگی های دیگر اثر، به مقولات معین رده بندی می کنند. رده بندی نشر به مقولات، کاربردهای فراوانی در برنامه ریزی و سیاست گذاری نشر دارد؛ زیرا هر یک از انواع نشر، دارای برنامه ریزی و مدیریت ویژه ای است. به عنوان مثال، شناخت نشر مرجع، برای نحوه اجرای مراحل هشتگانه نشر و مدیریت آن در سازمان با روش شناسی مدیریت نشر ضروری است. برای مقایسه، نحوه اجرای مراحل نشر و مدیریت در مورد کتاب های درسی تفاوت های مهمی با اجرای مراحل و مدیریت نشر مرجع دارد.
گونه های نشر ، براساس معیارهای مختلفی رده بندی می شوند که مهمترین آنها عبارت اند از:
1. گونه های نشر بر حسب نگارش؛
2. گونه های نشر بر حسب پدید آوری؛
3. گونه های نشر برحسب موضوع؛
4. گونه های نشر بر حسب انتشار؛
5. گونه های نشر برحسب رسانه اشاعه.
در ادامه ، شرح مختصری از هریک از گونه های نشر ارائه می گردد.
در اولین تقسیم بندی، نشر را می توان براساس دو نوع «گونه نگارش» (Writing Genre) رده بندی کرد:
1. نگارش ارتباطی
2. نگارش خلاق.
در گونه های نشر نگارش ارتباطی (Communicative Writing) یا نگارش بیانی (Expository Writing)، روشی است که در آن، هدف از نگارش ایجاد ارتباط و رساندن پیام است؛ مثلا در یک صورتحساب، یک نامه اداری، و یک کتاب فیزیک، از این نوع نگارش استفاده می شود. روش شناسی نگارش ارتباطی، شامل فقط دو مبحث استناد و استدلال است که البته از موضوعات گوناگون تشکیل می گردند.
نگارش خلاق (Creative Writing)، نگارشی است که در آن، هدف از نگارش، بیان تصورات شخصی، و نگارش به عنوان یک فعالیت ادبی و هنری است، و در آن، واقعی بودن اطلاعات مهم نیست؛ مثلا در نگارش داستان، شعر، و سرگرمی از این نوع نگارش استفاده می شود. روش شناسی نگارش خلاق از مباحث متعددی، مانند تخيل و الهام و تداعی و پرداخت تم، تشکیل می گردد.
گرچه در برخی از نوشته ها از هر دو گونه نگارش ارتباطی و خلاقی استفاده می شود، اما به آسانی می توان تعیین کرد که یک نوشته به کدام گونه نزدیکتر است، و یا در یک متن، کدام قسمت ها از گونه ارتباطی و کدام قسمت ها از گونه خلاق هستند. مثلا یک کتاب علمی قصه به روش نگارش ارتباطی نوشته می شود، حتی اگر در آن، از برخی شگردهای نگارش خلاقی هم استفاده شود. همچنین، یک رمان، حتی اگر رمان تاریخی باشد، به روش نگارش خلاقی نوشته می شود.
بنابراين، ناسر به آسانی می تواند آثار نشر خود را به دو گونه «نشر با نگارش ارتباطی»، و «نش با نگارش خلاقی» تقسیم کند.
در مهمترین تقسیم بندی گونه های نشر، معیار تقسیم بندی، نحوه پدیدآوري کتاب است. در این تقسیم بندی، آن چنان که در سازمان های معتبر نشر دنيا متداول است کتاب های منتشر شدنی را بر ۶ گونه رده بندی می کنند:
1. کتاب تجاری؛
2. کتاب درسی؛
3. کتاب مرجع؛
4. کتاب آکادمیک؛
5. کتاب مذهبی؛
6. کتاب دولتی؛
در بسیاری از سازمان های خدمات چاپ و نشر، مثلا در جان وایلی و مک گروهيل (McGraw-Hill)، قسمت های تخصصی سازمان نشر را مطابق رده بندی گونه های فوق سازمان دهی می کنند. هرچند، در برخی سازمانها ممکن است گونه های ۶ گانه فوق در ۵ یا ۴ یا حتی ۳ مقوله خلاصه شده باشند. مثلا در یک سازمان کوچک، ممکن است فقط سه گونه تجاری، درسی، در مرجع مطرح باشند، و هیچ گاه نشر گونه های دیگر مطرح نگردد. علاوه بر این شاید بتوان گفت که از نظر اغلب ناشران بزرگ کشورهای صنعتی، نشر کتاب در چهار گونه کتاب تجاری، کتاب درسی، کتاب مرجع، کتاب آكادميك، صورت می گیرد، و دو گونه دیگر نشر را می توان در این گونه ها جای داد.
به هر حال، این تقسیم بندی در سازمان نشر بسیار مهم است، زیرا نشر هریک از این گونه ها، هم از جهت گام های مراحل هشت گانه نشر و هم از جهت مدیریت برنامه در سازمان، دارای ویژگیهای معین و مخصوصی است؛ و اساسا پديدآوری هریک از گونه ها به نحو خاصی انجام می پذیرد. به عبارت دیگر، نگاه ناشر به گونه های نشر، برحسب برنامه ریزی موردنیاز و نحوه پديدآوری تعیین می شود.
کتاب تجاری (Trade Book) در بین گونه های نشر، کتابی است که اصولا مخاطبان فراوان دارد و شامل دو گروه داستان (Fiction) و غیرداستان (Non-fiction) می شود. داستان مشتمل است بر رمان، داستان کوتاه، افسانه، اسطوره، و غیره. غیرداستان، مشتمل است بر زندگینامه، هنر، برخی از انواع سرگرمی، موسیقی، اغلب کتاب‌های کودکانه کتاب‌های موسوم به طرز کار دستگاه ها و ماشین ها (How To Do It Books) خودآموزها، و غیره.
از آنجا که تعداد مخاطبان کتاب‌های تجاری معمولا بسیار زیاد است، نشر آن ها محتملا سود قابل توجهی نصیب ناشر می کند. فروش این نوع کتاب ها علاوه بر کتابفروشی ها، گاهی در کیوسک های روزنامه فروشی و سوپرمارکت ها نیز انجام می پذیرد.
تألیف، ترجمه، تدوین، و به طور کلی پدید آوری کتاب های تجاری، معمولا به طور غیربرنامه ریزی شده و توسط مؤلفان و مترجمان خارج از سازمان نشر انجام می شود؛ اما این نیز ممکن است که سازمان، در پدیدآوری کتاب ها دخالت مستقیم داشته باشد.
کتاب مرجع کتاب مرجع (Reference Book) یا «مرجع»، در بین گونه های نشر متنی است متشکل از تعداد زیادی «مدخل» یا واژه، که در آن، به ازای هر مدخل یا واژه، نوع معینی از «شرح مدخل» داده می شود؛ مثلا «دانشنامه»، «فرهنگ»، «واژه نامه»، «تزاروس»، و «دستنامه»، در اغلب منابع مرجع، مدخل ها به صورت الفبایی مرتب می شوند تا دستیابی به هر مدخل سریع و آسان باشد.
کتاب مرجع معمولا به صورت گروهی و تحت نظر مستقیم ناشر تدوین می شود. بدین ترتیب که پدیدآوري كل اثر زیرنظر مدیریت های پژوهش و ویرایش سازمان انجام می پذیرد. هرچند، ممکن است مراحلی از کار، خارج از نظارت مستقیم سازمان اجرا گردد. تیراژ برخی از این کتاب ها کمتر از حد متوسط است و ناشر باید برای آنها بازاریابی ویژه ای اجرا کند و در صورت نیاز، بودجه تبلیغات آنها را افزایش دهد.
کتاب درسی (Textbook) یا درسنامه، در بین گونه های نشر کتابی است که به منظور آموزش درباره مبحث یا مباحث معینی نوشته می شود. مثلا هریک از کتاب های دبیرستانی، و یا هر یک از کتاب های مربوط به یک درس دانشگاهی مثلا سه واحدی یک درسنامه محسوب می شود.
برخی از درسنامه ها دقیق و صراحتا براساس یک «برنامه درسی» خاص تدوین می شوند؛ مثلا درسنامه های دوره رسمی دبیرستان. و برخی دیگر، به طور تقریبی، یک دوره آموزشی خاص را می پوشانند و تا حدودی با یک برنامه درسی معین مطابقت دارند؛ مثلا اغلب درسنامه های دانشگاهی، که توسط مؤلفان مستقل از نظام های آموزشی دانشگاهی تدوین می شوند.
معمولا تألیف و ترجمه و تدوین کتاب‌های درسی، یا مستقیما به سفارش ناشر و توسط مؤلفان و مترجمان دائمی و ثابت ناشر انجام می شود، و با مشاوران ناشر این نوع کتاب ها را براساس برنامه های درسی رسمی و مصوب منابع آموزش کشور به مؤلفان می سپارند. گاهی نیز مؤلف یا مترجم مستقلی، کتاب درسی خاصی را براساس برنامه درسی معینی تدوین، و نشر آن را به ناشر پیشنهاد میکند.
کتاب آكادمیك (Scholarly Book) یا کتاب دانشگاهی، در بین گونه های نشر کتابی است که مخاطبان آن را فارغ التحصیلان دانشگاه ها و استادان و به طور کلی افراد فرهیخته تشکیل می دهند، هر چند برخی از دانشجویان نیز به مطالعه این نوع کتاب می پردازند. معمولا تیراژ این نوع کتاب ها بسیار پایین است و عمدتا ناشران دانشگاهی و ناشرانی که یارانه ویژه از دولت یا مؤسسات تجاری دریافت می کنند، می توانند از عهده نشر آنها برآیند.
از گونه های نشر کتاب مذهبی (Religious Book) شامل هر یک از کتاب‌های آسمانی، کتاب های آموزش مذهبی، اخلاق و فلسفۀ مذهبی، و مباحث گوناگون دیگر مذهبی می شود. نشر این نوع کتاب ها کاملا تخصصی است و کتاب ها اصولا باید توسط ناشران تخصصی مذهبی که دارای مشاوران و ویراستاران متخصص مذهبی هستند منتشر شوند. تیراژ این نوع کتاب ها، به طیف مخاطبان آنها بستگی دارد و غالبا بسیار زیاد است.
کتاب دولتی (State Book)، کتابی است که به طور رسمی توسط یک نهاد حکومتی، مانند دولت، مجلس، و قوه قضائیه منتشر می شود. این نوع کتاب‌ها شامل انواع کتاب های قوانین، مقررات دولتی، اسناد دولتی، و صورت مذاکرات و مطالبی می شوند که به طور رسمی توسط دولت اعلام با تدوین شده اند.
نشر برخی از کتاب‌های دولتی، فقط توسط نهادهای حکومتی مجاز است و نشر برخی دیگر توسط هر ناشری امکان پذیر است.
هر اثر منتشر شدنی یا منتشر شده دارای موضوع یا موضوعاتی است و از این لحاظ نیز آثار نشر را می توان رده بندی کرد. این نوع رده بندی را «رده بندی دانش شناختي نشر» می نامند. در بیشتر سازمان های معتبر نشر، رده بندی دانش شناختی شامل هفت رده است:
1. علمی،
2. فنی،
3. علوم زیستی،
4. علوم انسانی،
5. ادبی،
6. هنری،
7. زبانها.
در یک سازمان نشر ممکن است قسمتهای تخصصی به این هفت رده نیز سازماندهی شوند. به عبارت دیگر، هریک از گونه های شش گانه (بر حسب پدیدآوری) نشر، به این هفت مقوله نیز قابل رده بندی است. برای مثال، در سازمان نشر مک گروهيل، هریک از گونه های نشر کتاب درسی، مرجع، و آکادمیک به قسمت های علمی، فنی، و علوم زیستی نیز تقسیم شده است. مثلا قسمت ویرایش کتاب‌های مرجع دارای سه «ویراستار سازمان» (یا ویراستار مسئول پیگیری مراحل نشر) است که اولی مسئول کتاب‌های علمی، دومی مسئول کتاب‌های فنی، و سومی مسئول کتاب‌های علوم زیستی است. به عبارت دیگر، مک گروهیل گونه های نشر خود را در داخل سازمان، به ۹ مقوله تقسیم کرده است.
این نوع سازماندهی مسئولیت ها در یک سازمان نشر ممکن است دارای حشو باشد، اما در عوض، با استفاده از آنها می توان برنامه ریزی نشر را با دقت و سهولت بیشتری انجام داد. از ترکیب رده بندی دانش شناختی با رده بندی گونه های شش گانه نشر، یک رده بندی ۴۲ مقوله ای حاصل می شود. ناشر می تواند فرض ۱۰ یا ۲۰ مقوله را برگزیند و برنامه ریزیهای خود را براساس آنها انجام دهد.
تولید و نشر براساس گونه های هفت گانه دانش شناسی، یکی از مسائل مهم در نشر است. هر ناشر باید از رده بندی موضوعی معینی بهره بگیرد تا بتواند در بروشورها، برنامه ریزی ها، و مدیریت نشر آن را به کار گیرد. معروفترین رده بندیهای علوم، دو رده بندی کنگره و دیوئی هستند که البته مخصوص رده بندی کتابخانه ها طراحی و تدوین شده اند. این دو رده بندی معمولا در رده بندی موضوعی نشر مفید واقع نمی شوند و به همین دلیل، بسیاری از ناشران، رده بندی موضوعی مخصوصی برای خود طراحی کرده اند و یا از رده بندی موضوعی ناشران معتبر دیگر پیروی می کنند.
مثلا جان و ایلی برای کتاب‌های گونه های نشر علمی فنی زیستی (ISTM) خود یک رده بندی متشکل از حدود ۲۰۰ موضوع تدوین کرده، و مک گروهيل، همان سه گونه کتاب ها را در ۳۰۰ موضوع رده بندی کرده است. یک ناشر دیگر، که بیشتر کارهای آن در حوزه علوم انسانی و ادبیات است، باید از رده بندی متفاوتی استفاده کند، که موضوعات علوم انسانی و ادبیات را بپوشاند، و آنها را مثلا در ۳۰ با ۵۰ یا ۱۰۰ یا ۲۰۰ موضوع رده بندی کند.
برخی از ناشران، به طور تخصصی در یک گونه از گونه های دانش شناختی نشر فعالیت می کنند، و حتی برخی نیز فعالیت خود را به یک یا چند موضوع تخصصی از یک گونه دانش شناختی محدود می سازند. حدود یا حیطه تخصصی فعالیت نشر، مسئله ای است که در زمان تأسیس سازمان و مواقع تغییر سیاست گذاری تعیین می گردد.
از دیدگاه «طرح ریزی» (Planning) برای انتشار، گونه های نشر را بر دو نوع می توان تقسیم کرد:
1. نشر منفرد،
2. نشر گونه ای.
که تفاوت آنها، بیشتر در طرح ریزی یا برنامه ریزی بلندمدت است.
نشر منفرد (Singular Publishing)، طرحی است که فقط انتشار یک کتاب معین و مستقل را شامل می گردد. مثلا انتشار یک کتاب درسی به طور مستقل، و بدون توجه به انتشار کتاب‌های درسی دیگر، و یا بدون استفاده از امکانات انتشار کتاب‌های درسی دیگر، نوعی نشر گونه ای محسوب می شود.
نشر گونه ای (Genre Publishing)، نوعی طرح ریزی، و به اصطلاح نوعی سیاست انتشاراتی است که در آن، یک قسم کار به صورت یک مجموعه، منتشر می شود؛ مثلا انتشار ۵۰ کتاب پلیسی یک شکل و یک اندازه در یک مجموعه، و انتشار ۲۰ کتاب زندگینامه در مجموعه ای دیگر با مشخصات معین دیگر. در هر یک از دو نوع طرح ریزی نشر فرق، مراحل هشت گانه نشر وجود دارد، اما در اولی، هر برنامه فقط مخصوص نشر یک عنوان است؛ و در دومی، هر برنامه برای نشر همة عنوان های مجموعه به کار می رود. به عبارت دیگر، نشر گونه ای، معمولا مستلزم تدوین «یک» برنامه منفرد است، و پس از انتشار اولین کتاب، بقیه کتاب‌ها را می توان از روی همان برنامه منتشر کرد.
نشر گونه ای آسانترین و مطمئن ترین راه برای دستیابی سریع به یک رویه بهینه است. اگر سازمان نشر دارای توان لازم برای تدوین برنامه های اختصاصی نشر نباشد و رویه های نشر آن نیز به حالت بهینه نرسیده باشند، بهتر است فقط به نشر گونه ای بپردازد، و تا زمانی که به برنامه اختصاصی و رویه بهینه دست نیافته است، همچنان به همان روش ادامه دهد. طبق یکی از اصول اقتصاد نشر، اگر یک رویه نشر بهینه شود، به عنوان یکی از منابع سازمان به شمار خواهد آمد، و دریغ است که از رویه بهینه استفاده حداکثر نشود.
اما از سوی دیگر، تدوین یک برنامه برای نشر گونه ای نیز چندان آسان نیست. هر اشتباه در این برنامه، به همه کتاب‌های مجموعه سرایت می کند و صدمه آن در مجموع قابل توجه می گردد.
رسانه اشاعه اطلاعات در نشر، عبارت است از یک «رسانه مجازی»، که محصولات نشر در قالب آن تولید و توزیع می گردند. مفهوم روشن تر این رسانه، از انواع آن معلوم می گردد که بر سه مقوله تقسیم می شوند:
1. نشر چاپی؛
2. نشر الکترونیکی؛
3. باشگاه کتاب.
به عبارت دیگر، نشر را بر حسب رسانه مجازی اشاعه، بر سه «گونه» می توان تقسیم کرد. نشر چاپی، همان نشر سنتی است که محصولات آن به صورت چاپی منتشر و توزیع می گردند. نشر الکترونیکی و باشگاه کتاب، نیز دو رسانه اساسی دیگر هستند. اما پیش از آن، لازم است یکی از مباحث مهم دانش نشر تشریح گردد که در سیاست گذاری و طرح ریزی سازمان نشر و ویرایش سازمانی اهمیت ویژه ای دارد. این مبحث، «محیط نشر» است.
