افراد جهت اجرای معاملات، اطلاعات و عوامل متعددی را بررسی می‌کنند؛ شاخص بورس یکی از اصلی‌ترین عواملی است که با بررسی آن‌ها قادر به ارزیابی وضعیت عمومی قیمت شرکت‌ها و میزان سودشان هستیم. در این مقاله، به توضیح مفهوم شاخص بورس و معرفی انواع آن خواهیم پرداخت.
روند قیمت با بازدهی سهام یک شرکت مشخص به راحتی و با دستیابی به قیمت سهام و سود شرکت مورد نظر قابل بررسی است؛ اما انجام این بررسی برای تمام یا گروهی از شرکت‌ها تنها با بررسی قیمت تکی آن‌ها امکان‌پذیر نیست و نیاز به استفاده از نماگری دارد که وضعیت عمومی قیمت با بازدهی در میان شرکت‌های مورد بررسی را نشان می‌دهد.
شاخص‌ها نماگر‌هایی هستند که وظیفه آشکار ساختن شرایط عمومی قیمت یا بازدهی در میان تمام یا گروهی از شرکت‌های پذیرفته شده در بورس را به عهده گرفته‌اند. از این رو می توان شاخص را نماگری نامید که نشان‌دهنده سطح عمومی پارامتری مشخص (به طور معمول قیمت با بازدهی) در میان گروهی از متغیرهای مورد بررسی تمام یا گروهی از شرکت‌ها است. بنابراین شاخص کل قیمت نماگری است که سطح عمومی قیمت کل شرکت‌های پذیرفته شده در بورس را نشان می‌دهد. به همین ترتیب شاخص بازدهی قیمت و بازدهی نقدی نیز نشان‌دهنده سطح عمومی بازدهی کل شرکت‌های پذیرفته در بازار اوراق بهادار است.
تعریف شاخص نشان می‌دهد که کاربرد آن نشان دادن سطح عمومی قیمت یا بازدهی کل در میان تمام یا گروهی از شرکت‌های پذیرفته شده در بورس است. به بیان دیگر، شاخص شرایط عمومی شرکت‌های مورد بررسی را نشان می‌دهد و معیاری برای سنجش وضعیت کلی اوراق بهادار یا وضعیت بخش یا صنعت خاصی در این بازار است.
توجه به این نکته ضروری است که شاخص‌ها سطح قیمت را در مقایسه با تاریخ مشخصی که تاریخ مبدا نام دارد نشان می‌دهند. به عبارت دیگر سطح شاخص‌ها نسبت به تاریخ مبدا یا همان زمان آغاز محاسبه شاخص سنجیده می‌شود.
نکته دیگر این است که شاخص سطح عمومی قیمت‌ها با بازدهی را نشان می‌دهد و کاهش یا افزایش آن لزوما بیانگر صعود یا نزول تمامی شرکت‌ها نیست.
به طور خلاصه کاربردهای شاخص عبارتند از:
شاخص ابزاری برای مقایسه تغییرات گروهی چند پدیده با یکدیگر است. با استفاده از شاخص قیمت می‌توان صنایع مختلف را با یکدیگر مقایسه کرد.
شاخص کل قیمت، یکی از مهم‌ترین شاخص های بورس تهران است که براساس فرمول زیر محاسبه می‌شود.
{(ارزش جاری بازار*تعداد سهام منتشره) / (ارزش پایه سهام*تعداد سهام در سال پایه)}* عدد ۱۰۰
در واقع این شاخص بیان می‌کند که ارزش کل بازار ، نسبت به سال پایه چند برابر شده است.
شاخص کل قیمت در بورس تهران برای ۳ گروه محاسبه می‌شود که عبارتند از:
فرمول محاسبه آن از فرمول محاسبه شاخص کل قیمت پیروی می‌کند با این تفاوت که در محاسبه آن قیمت سهام تمام شرکت‌های معامله شده لحاظ می‌شود.
فرمول محاسبه آن از فرمول محاسبه شاخص کل قیمت پیروی می‌کند با این تفاوت که در محاسبه آن فقط قیمت سهام شرکت‌های معامله شده در تابلو اصلی بورس لحاظ می‌شود.
۳) شاخص قیمت تالار فرعی
فرمول محاسبه آن از فرمول محاسبه شاخص کل قیمت پیروی می‌کند با این تفاوت که در محاسبه آن فقط قیمت سهام شرکت‌های معامله شده در تابلوی فرعی تاثیر داده می‌شود، در تالار فرعی شرکت‌های تازه وارد یا شرکت‌هایی که شرایط حضور در تالار اصلی را ندارند، معامله می‌شود.
به این دلیل که در محاسبه آن ارزش سهام در تعداد سهام منتشره ضرب می‌شود؛ بنابراین تغییرات قیمت سهام بر اساس تعداد سهم‌های منتشر شده شرکت‌ها در شاخص موثر است. به این معنی که هر چه تعداد سهام منتشره شرکت بیشتر باشد، تغییرات قیمت سهم مورد نظر تاثیر بیشتری بر روی شاخص خواهند گذاشت.
این شاخص‌ها به لحاظ اینکه براساس تغییرات سهام تمام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس محاسبه می‌گردد، پس خصوصیت جامع بودن را دارد.
شاخص کل قیمت به دلیل محاسبه و انتشار لحظه‌ای توسط سازمان بورس قابلیت در دسترس بودن را دارد.
شاخص ۵۰ شرکت برتر این شاخص نشان‌دهنده سطح عمومی قیمت ۵۰ شرکت منتخب بورس است. آن چه در انتخاب ۵۰ شرکت مزبور که دوره‌های سه ماهه صورت می‌گیرد، بیشترین اهمیت را دارد، تعداد روزهای داد‌و‌ستد شرکت ها است. به عبارت دیگر بر خلاف سایر بورس‌ها که به طور معمول، میزان سرمایه را برای انتخاب شرکت‌های منتخبی ملاک قرار می‌دهند و تنها آن را مقید به میزان مشخصی از نقدشوندگی می‌کنند، بورس تهران میزان نقدشوندگی یا فعالیت شرکت‌ها را ملاک اصلی برای گزینش ۵۰ شرکت قرار داده و به همین سبب شاخص مزبور، شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر نامیده است. برای محاسبه این شاخص از دو روش استفاده می‌شود؛ روش اول میانگین ساده بوده و روش دوم نیز همانند شاخص كل محاسبه و تعدیل می‌شود.
در یک تفکیک کلی‌تر، شاخص شرکت‌های پذیرفته شده در بورس تهران به دو گروه شاخص صنعت و شاخص مالی تقسیم شده‌اند:
شاخص بازدهی شرکت‌های سرمایه‌گذاری را شامل می‌شود. شرکت‌هایی که مستقیما به فعالیت صنعتی و تولیدی اشتغال ندارند بلکه در زمینه‌های مختلف سرمایه‌گذاری می‌نمایند، شاخص مالی کلیه شرکت‌های صنعت واسطه‌گری مالی را در برمی‌گیرد.
شاخص بازدهی شرکت‌های غیر سرمایه‌گذاری را شاخص صنعتی می‌گویند (شرکت‌هایی که مستقیما کار تولیدی می‌کنند). شاخص صنعت شامل کلیه شرکت‌های بورس به جز واسطه‌گری‌های مالی است.
