شیوع اعتیاد در سایه همه‌گیری کرونا در حال افزایش است یا کاهش؟ به نظر می‌رسد برخی از شاخص‌های فعلی یعنی شاخص‌های سلامت (آمار و عملکرد حوزه‌های درمان اعتیاد)، فرهنگی (حجم مداخلات پیشگیرانه) و اجتماعی (دسترسی به مواد، مشکلات اقتصادی و استرس‌های محیطی) از افزایش شیوع اعتیاد طی ماه‌های اخیر حکایت می‌کنند. بررسی سه حوزه پیشگیری، درمان و دسترسی به مواد هم نشان از افزایش شیوع دارند.
معتادان و بیماران تحت درمان اعتیاد به علت ضعف مهارت، در شرایط عادی توانایی مدیریت استرس‌های زندگی را ندارند و با بهره‌گیری از مواد معمولا از استرس‌ها و مشکلات زندگی خود فرار می‌کنند. استرس ابتلا به کرونا و سایر فشارهای اجتماعی، اقتصادی و روحی آن می‌تواند شرایط را برای بسیاری از بیماران تحت درمان و افراد مصرف‌کننده که تحریک‌پذیری بالایی دارند، غیرقابل تحمل کند. بنابراین محتمل است برخی بیماران تحت درمان به مصرف مواد باز گردند و برخی مصرف‌کنندگان قبلی بر مقدار مصرف خود بیافزایند.
تبلیغات محیطی دروغین که اخیرا در فضای مجازی منتشر می‌شوند و اعلام می‌کنند معتادان کرونا نمی‌گیرند، آثار مخرب بسیاری در پی خواهد داشت. معجزه‌آمیز دانستن اثرات مثبت مصرف مواد به‌ویژه تریاک در جامعه، به‌خودی خود یک معضل اساسی بوده و هست اما این خبر در شرایطی پخش شد که اصلا معلوم نبود به نظر راوی، اعتیاد به کدام ماده اثرات پیشگیرانه دارد. افراد با نگرش مثبت به مواد، که به‌خودی خود منتظر یک فرصت یا بهانه برای شروع یا ادامه مصرف هستند، ممکن است با این اشاره دروغ به سر بدوند. شایعه بی‌اثر بودن کرونا بر روی معتادان، این شک را حتی نزد برخی متخصصین ایجاد کرد که نکند قاچاقچیان درست می‌گویند و خدای ناکرده ما هم از لذت اعتیاد به منظور پیشگیری از کرونا محروم مانده‌ایم!
بی‌برنامگی معتادان برای ایام قرنطینه و سر رفتن حوصله آنها در محیط خانه و منزل نیز می‌تواند یکی دیگر از عوامل تاثیر‌گذار باشد. در این ایام میزان تماس تلفنی زن و شوهر‌ها با صدای مشاور برای کاهش مشکلات زناشویی سه برابر شده است. وقتی افراد سالم جامعه در شرایط قرنطینه بهداشت روان مناسبی ندارند و با هم درگیر می‌شوند از افراد مصرف‌کننده با مشکلات روحی و ضعف‌های عدیده مهارتی چه انتظاری می‌توان داشت؟ و قطعا آسیب‌های وارد شده به بهداشت روان فرد معتاد، بر اعتیاد او بی‌تاثیر نیست.
روند جستجو در مورد کلمات ماری جوانا و گل در ایام قرنطینه، فزاینده و صعودی بود. در این خصوص این فرضیه مطرح می‌شود که بخشی از خیل عظیم جوانان بی‌برنامه در منزل، در پی یافتن روش‌های غیرقانونی برای لذت و گذران وقت بودند. این روند صعودی در جستجوی مواد می‌تواند نشان‌دهنده ورود احتمالی مصرف اولی‌ها در حیطه اعتیاد باشد.
در زمان همه‌گیری کرونا دسترسی به مواد کاهش نیافته است، بلکه به‌صورت ارسال با موتور به درب خانه و سایر روش‌های مرسوم قبلی، چه بسا به علت خلوتی خیابان‌ها و افزایش سرعت تحویل در درب منزل، بیشتر هم شده باشد. منابع معتبر علمی همواره بر ارتباط مستقیم میزان دسترسی به مواد و میزان شیوع اعتیاد تاکید کرده‌اند.
هر چند جابجایی مواد و قاچاق آن ممکن است به علت بسته شدن جاده‌ها با مشکلاتی روبرو شده باشد اما طی سال‌های گذشته شاهد بودیم که سیستم هوشمند توزیع قاچاق مواد با افزایش ۵ برابری نرخ دلار هم دچار افزایش چشمگیر قیمت نشد و توانست به‌خوبی متناسب با جیب مخاطبان، مشتریان خود را راضی نگه دارد. نرخ تورم هم طی سال‌های اخیر تاثیر قابل ملاحظه‌ای بر قیمت مواد نگذاشته است، به‌طوری‌که در کوچه و بازار به شوخی یا جدی شنیدیم که شاید بهتر باشد برخی از برنامه‌ریزان و اقتصاد‌دانان کشور در کنترل قیمت‌ها از فروشندگان مواد مخدر الگو بگیرند.
اثربخشی مراکز درمانی کاهش یافته است. بخش اعظم درمان اعتیاد مشاوره‌های روان‌شناسی از طریق جلسات حضوری معتادان است. این تصور که تامین متادون بیماران می‌تواند پاک ماندن آنها را تضمین کند باور غلطی است. با توجه به مشکلات کادر درمانی در حال حاضر در برخی مراکز، جلسات روان‌شناسی به‌صورت تصویری و با گوشی موبایل ادامه یافته است. اما باید پذیرفت که کارایی جلسات حضوری را ندارد.
میزان استقبال از مراکز درمان بستری اعتیاد شدیدا کاهش یافته است و بسیاری از مراکز درمان سرپایی از ریزش ۱۰ تا ۲۰ درصدی بیماران خود خبر می‌دهند. تجربه نشان داده است بیمارانی که برای دریافت داروی خود، به‌طور منظم به مراکز درمانی مراجعه نمی‌کنند میزان عود اعتیاد در آنها بیشتر است. این یافته‌ها به معنی عدم مراجعه بیماران جدید به درمان بستری، و بازگشت احتمالی برخی بیماران تحت درمان قبلی به مصرف مجدد مواد است.
بسیاری از خانواده‌ها از ارجاع بیماران خود به کمپ می‌ترسند. آنها ترجیح می‌دهند آزار و اذیت‌های مصرف‌کنندگان را در منزل تحمل کنند اما او را به کمپ نفرستند. چرا که از میزان رعایت نکات بهداشتی در کمپ آگاه نیستند.
جلسات گروهی معتادان گمنام به‌صورت مجازی برگزار می‌شود. انرژی گرفتن و تاثیر مستقیم این جلسات به‌خاطر داشتن روح گروهی، بخش مهمی از درمان گروه‌های خودیار محسوب می‌شود و تنها با مشارکت در فضای مجازی گروه تامین نمی‌شود، لذا خود‌به‌خود ندیدن سایرین و دیده نشدن در گروه، اثربخشی آن را کم می‌کند. جمعیت معتادان گمنام کشور با حدود ۲۰۰ هزار عضو یکی از ارکان درمان‌های غیردارویی و بدون هزینه برای معتادان کشور محسوب می‌شود.
وزارت بهداشت در شرایط سخت کنونی در تامین مایحتاج اولیه نیز دچار مشکل شده بود و شاهد آن بودیم که در این زمینه فعالیت پیشگیرانه یا درمانی خاصی را نیز تدارک ندید. به نظر می‌رسد چون دولت دغدغه بخش خصوصی را ندارد، کلینیک‌های ترک اعتیاد را نیز به‌حال خود رها کرده است. غافل از اینکه دود افزایش شیوع اعتیاد به چشم همگان خواهد رفت.
سایر دستگاه‌های متولی امر پیشگیری هم درگیر مشکلات مهمتر بودند. چرا که کلاس‌های مدرسه تعطیل شده است و دانشگاه ها نیز در مرحله آزمون و خطا برای فراگیری نحوه برگزاری کلاس‌های آنلاین هستند.
هیچ حرکت ارشادی یا ساماندهی ویژه‌ای را در حوزه اعتیاد دیده نشده است. شاید مدیران و کارشناسان فکر می‌کردند بعد از نوروز مشکل برطرف می‌شود یا فعلا که ایام نوروز است و کسی کار نمی‌کند. تصورشان هر چه بود، مهم این‌ست که کاری انجام نشد.
صدا و سیما نیز ظاهرا مانند گذشته منتظر دریافت بودجه‌ای خاص برای تولید برنامه در زمینه اعتیاد بود، تا بلکه هزینه وظیفه ذاتی خود را از جیب سازمان‌های متولی تامین کند. لذا این زمان تعیین‌کننده، در سکوت خبری و بدون اطلاع‌رسانی موثر سپری شد. جالب آنکه سریال‌های پر مخاطب به علت درآمدزایی بالا حتی در تقارن زمانی با شیوع بیماری کرونا از قلم نیفتادند. اما موضوع اعتیاد همچنان فرزند ناخوانده و مغفول است.
شاید بتوان ادعا کرد تنها نیرویی که در چارچوب وظائف ذاتی خود به مبارزه با مواد مخدر ادامه داد نیروی انتظامی بود. با همه مشکلات و کاستی‌ها، نیروی انتظامی مبارزه خود را کما فی‌السابق بدون درخواست بودجه اضافه ادامه داد.
اکثر کارشناسان حوزه‌های تخصصی به این اطمینان رسیده‌اند که مدیران ما رویکرد پیشگیرانه ندارند و فقط مدیران بحران هستند، ولی اتفاقات اخیر نشان داد ظاهرا این عزیزان مدیران بحران خوبی هم نیستند.
البته نا گفته نماند در این بین نیز کسانی بودند که با احساس مسئولیت، حرکت‌های سازنده خودجوشی انجام دادند. اما هر چه می‌گذرد بیشتر مطمئن می‌شوم که پیشگیری از اعتیاد را باید به خود مردم سپرد. تجربیات جهانی نشان داده است که از دولت‌ها در حوزه پیشگیری از اعتیاد تابه‌حال آبی گرم نشده است و بعد‌ها هم نمی‌شود.
