تاریخچه کفش در ایران

کفش ایران

پای افزار ایرانی قبل از تاریخ :

پوشاک انسان در عصر حجر متقدم : باتوجه به اینکه آگاهی از نوع زندگی و حیات اقتصادی جوامعی که هزاره های طولانی با " سپیده دم تاریخ" فاصله داشته اند، می تواند به محققان در این زمینه یاری رساند، بنابراین به موازات تقسیم بندی های صورت گرفته در باب ادوار فرهنگی انسان عصر حجر قدیم ( از دوره ی شل در 800 هزار سال پیش تا دوره ی ماگدانلی در حوالی 16000 سال پیش از میلاد مسیح) باید تقسیم بندی تازه ای بر اساس نحوه ی گذار انسان ساکن فلات ایران در دوره ی شکار حیوانات وحشی تا دوره ی اهلی کردن حیوانات صورت داده و از انجا که به موجب آثار و علایمی که در خود ایران به دست آمده، این سرزمین در دوره ی موستر ( 100000 سال پیش) مسکونی بوده و نشانه های سکونت انسان در ای دوره در ناحیه غربی ارومیه، شرق کویر نمک، فارس و مناطق دیگر از جمله غار کونجی در دره خرم آباد و شایندر در شمال شرقی عراق بدست آمده و نیز باتوجه به اینکه حیات اقتصادی انسان ساکن در غارها و سرپناههای سنگی موجود در فلات ایران در این عهد عموما به شکار حیوانات وحشی وابسته بود، از این رو می توان محتمل دانست که انسان این عصر علاوه بر اینکه گوشت حاصل از شکار دسته جمعی را به مصرف غذایی خویش می رساند، با کمک ابزارهای سنگی و استخوانی ، پوست شکار خود را نیز برای پوشاک مورد استفاده قرار می داد. اما هنوز به درستی مشخص نیست این پوشاک ابتدایی بشر که بعد از برگ و الیاف گیاهی درختان، دومین ابزارهایی بود که انسان برای محافظت از خود به آن دست می یافت، از چه فرم و کیفیتی برخوردار بود و آیا تنها برای پوشاندن تن مورد استفاده قرار می گرفت یا از آن برای نخستین پای افزار نیز استفاده می شد ؟

پاسخ به پرسشهای فوق باتوجه به عدم وجود شواهد کافی ، امری ناممکن می باشد و ختی بنا بر نظر برخی محققان این احتمال را نیز باید از نظر دورداشت که ممکن است انسان عصر موستر تنها در شرایط خاص آب و هوایی، نظیر سرما و بادهای سرد، به پوشیدن لباس می پرداخته و در سایر اوقات سال نیازی به استفاده از هر گونه پوششی احساس نمی کرده است .یا آنگونه که ویلدورانت در تاریخ تمدن ذکر نموده است ، از پوشش تن و کفش، نه برای محافظت خود از سرما بلکه بیشتر به عنوان وسیله ای زینتی با کارکردهای خاص استفاده می کرده است به هر روی انسان عصر حجر قدیم تنها در هزاره های پایانی این عصر ( از دوره ی سولوتری در 20 هزار سال پیش از میلاد تا دوره ی ماگدانلی توانست با استفاده از درفشهای استخوانی و نیز برخی از استخوانهای حیوانات بزرگ، تحولی در زمینه بهره برداری از پوست حیوانات وحشی ایجاد نماید. تا آنجا که به عقیده محققان " این پدیده تنها یک توضیح داشت و آن این بود که از این استخوانها برای برشکاری در دوزندگی و کفش سازی استفاده می شده است ." این سخن به معنای آن بود که انسان عصر حجر متقدم در آستانه گذار از مرحله اقتصاد مبتنی بر شکار حیوانات وحشی به اقتصاد کشاورزی و اهلی کردن حیوانات به آرامی با شیوه های ابتدایی دباغی پوست آشنا می گردید. در این مرحله دیگر پوست حیوانات وحشی تنها ماده خام مورد استفاده برای تهیه پوشاک به حساب نمی آمد، بلکه در کنار آن نوع تازه ای از پوست که متغلق به حیوانات اهلی شده به دست بشر بود به چرخه ی ساخت پوشاک اضافه گردید.

پایپوشهای سنتی ایران :

گیوه یا کلاش

مناطق کوهستانی کردستان و باختران و فارس، گذرگاههای صعب العبور آن ها، کم بود راههای ارتباطی ماشین رو، نوع معیشت مبتنی بر دامداری و کشاورزی و ضرورت تحرک فراوان در فصول سه گانه بهار و تابستان و پائیز ( که فصل کار هستند) پا افزاری را می طلبد که سبک، راحت، مقاوم، خنک و در عین حال ارزان باشد و خود عشایر، روستاییان و جوامع نیمه شهری با امکانات موجود در منطقه قادر به تولید آن باشند. گیوه نوعی پای افزار است که رویه آن را از ریسمان و نخ پرگ یعنی ریسمانهای پنبه ای بافته، و زیره یا ته آن را گاه از چرم و غالبا از لته های بهم فشرده و در هم کشیده می سازند. گیوه را باید یکی از جالبترین و ارزانده ترین صنایع دستی روستایی ایران دانست. این پای پوش قدیمی که روزگاری، بخصوص در فصل تابستان مورد استفاده فراوان قرار می گرفت در سالهای اخیر به سبب رواج کفش ماشینی و جایگزین شدن آن به جای پای افزارهای قدیمی در اکثر مناطق ایران رونق و اعتبار دیرین را از دست داده و صنعتگران شاغل نیز به علت کمی درآمد و کاهش تقاضا در این رشته به مشاغل دیگر روی آورده اند. ولی زیبایی و تنوع و طرحهای متعدد گیوه آن چنان است، که هنوز هم دارای متقضیان فراوانی بوده و از استقبال قابل توجهی در فصول بهار و تابستان برخوردار می باشد. گیوه کشی یکی از صنایع دستی رایج و بومی استان کرمانشاه و کردستان است و به ویژه در بخش اورامانت از جمله صنایع دستی مسلط می باشد. این صنعت بومی را می توان بر مبنای نوع تولید و محل تولید به دو بخش اصلی روستایی و شهری تقسیم کرد. دو روستای حجیج و نودشه از بخش اورامانات جزو مراکز قدیمی و مهم تولید نوع خاصی از گیوه می باشند، که تخت آن کهنه ای است و به نام گیوه زیره ای شهرت دارد.

علاوه بر دو روستای یاد شده روستاهای دیگری که در آن ها قبلا گیوه کشی چینی معمول بوده و هنوز هم این کار ادامه دارد، عبارتند از : روستای ورادر، خانه دره، شرکان، میریه نروی، وزلی، تنگ مردان، پیله گر بره، سیمین علیا، طلسم، ژامرگ، تومک، زمگه حیدر، حسین آباد، دوآب، قشلاق علیا و داربید.

گیوه چینی از گذشته های بسیار دور در استان یزد نیز معمول بوده، این صنعت در برخی نقاط استان از جمله تفت، مهریز، و بخشهای نیر، روستای هنزاء ، بغداد آباد و بهاباد چشمگیر است.

ساخت گیوه

تهیه تخت و تخت کشی گیوه توسط مردان انجام و بعدا زنها بر روی تخت، رویه ی گیوه را می چینند. دراین استان انواع مختلف گیوه بافته می شود که کیفیت و ظرافت آنها با یکدیگر متفاوت و تفاوت نوع گیوه های تفت، نیر، هنزاء با گیوه های مهریز و روستای بغداد آباد در تخت و نوع بافت آنها است.

نواحی اطراف تخت گیوه را در محل و یا از شهرستان یزد تهیه نموده و زنها بوسیله دست و با نخ پنبه یی تابیده و سوزن رویه گیوه را با ظرافت و ریزی خاصی می چیند و مرغوبیت و ظرافت گیوه بستگی به تعداد رج شمار آن دارد. امروزه بیشترین مصرف کنندگان گیوه را روستائیان تشکیل می دهند.

گیوه پای چپ یا راست ندارد

از جمله دیگر برتری های گیوه در مقابل کفش های چرمی و صنعتی این است که گیوه پای چپ و راست ندارد و باتوجه به ویژگی های خاص می توان آن را برای هر دو پا استفاده کرد.

قیمت تمام شده گیوه در استان ها متفاوت و بر اساس جنس به کار گرفته شده در تولید آن بالا و پایین است که معمولا از 500 هزار ریال شروع و تا بیش از یک میلیون ریال نیز متغیر است.

دسته های ابزار کار

در کار گیوه کشی بطور کلی از سه نیروی فشاری ، کششی و ضربه ای استفاده می شود و ابزارهایی که در این صنعت دستی به کار می رود، در جهت استفاده از این سه نیرو است و در پاره ای موارد به منظور نگهداری و مقاومت پا هم به کار گرفته می شود و کلیه این نیروها از طریق دست وارد می شود. پا به لحاظ انعطاف پذیری جایگزین سندان می شود.

تخت کشی

مواد اولیه تخت کشی : 1- چرم ( شتر یا گاو)، 2- پارچه های فرسوده نخی، 3- نخ تابیده شده، 4- کتیرا، 5- جوهر نیل، 6- میخ.

ابزار کار تخت کشی : در طول مدت کار تخت کشی از این ابزار استفاده می گردد که تقریبا همگی نیز از جنس آهن و دارای دسته چوبی هستند.

1. قیچی، برای بردن پارچه ها

2. کنده یا سندان چوبی

3. مشته، که مانند دسته هاون می باشد حدود 20 سانت طول دارد

4. منقل آتش در طی کار برای داغ کردن برخی از ابزار مثل یک نوع درفش یا علی ممدی

5. شفره که وسیله ای تیز و برنده با تیغه فلزی برای بریدن چرم یا پرداخت کردن اطراف تخت بکار برده می شود.

6. خط کش، که شکلی تقریبا به مانند شفره دارد و برای رنده کردن و صاف کردن ته تخت بکار می رود.

7. چهل مرد، ابزاری با نوک فلزی و دسته چوبی حدود 7-6 سانت برای نگه داشتن تخت در هنگام دوال کشی بکار می رود.

8. چند نوع درفش، که یک نوع آن دارای میله ای بلند می باشد و حرارت دیدن برای سوراخ کردن دنده ها بکار می رود و دو نوع کوچک آن برای پرک زدن اطراف تخت بکار می رود.

9. دیلیل، نوعی میله فلزی که در مرحله ای از تخت کشی، در خومها فرو می رود.

10. چوب دوال کش، که برای کشیدن دوال استفاده می گردد.

11. سوهان، برای صاف کردن ته تخت.

12. میخ زنی

13. گازانبر، برای در آوردن میخ اگر کج شد

14. علی ممدی، ابزاری که دسته چوبی و سه ضلع فلزی دارد در آتش حرارت می بیند و بر رنگ ته گیوه یا تخت مالیده می شود.

15. 15 بلکه ( دونوع)

16. دیگر

17. سربری ( 5 نوع)

18. خونه کوب : وسیله ای فلزی که به وسیله ضربه خوردن از مشته بر روی تخت گیوه فاصله بین دوالها را مشخص می کند و کف تخت حالتی راه راه بخود می گیرد.

مراحل کار : در کارگاه با استفاده از لباسهای نخی کهنه و تکه پارچه های نخی کهنه که آن را جل می خوانند و برای تهیه آن در ده گاهی عده ای به در خانه ها رفته و پارچه های کهنه نخی را به همین منظور می خرند و یا از شهر تهیه می نمایند، کار را شروع می کنند. این پارچه ها را به قطعات کوچکی باید برید و هرکدام را لایه ای باز هم از همین پارچه های نخی گذارده، بعد با مرطوب کردن پارچه، آنرا تازده به صورت نواری به عرض حدود یک سانت در می آوریم. به این نوارهای پارچه ای دنده می گویند بعد با وسیله ای بنام مشته بر روی این نوارها که بر سندان چوبی قرارداده شده، می کوبیم. به همین ترتیب تعداد زیادی نوار درست می شود و بعد هر دو جفت نوار کوبیده شده را روی هم قرار می دهیم، دوباره با مشته می کوبیم. در اصطلاح واکو می کنند. در مرحله بعدی قطعات چرم که از چرم شتر یا گاو تهیه می شود و از یکی دو روز قبل در آب قرار داده ایم از پوست و موی تمیز کرده به اندازه نوارهایی به عرض 1/5-1 سانت و طول 9-7 سانت با ابزاری به نام شفره برش می زنیم ( می بریم ) . این قطعات برای سرپنجه و پاشنه تخت بکار برده می شود. و بعد قسمت های بی عیب ، نرم و با استفاده چرم ( معمولا چرم شتر) را برای وسط تخت اختصاص می دهیم. این چرم بعد از تمیز شدن از پوست و موی اضافه بصورت نوار باریکی به عرض حدود 5/0 سانت بریده می شود که به آن دوال می گویند. بعد با نوعی درفش که وسیله ای نسبتا بلند حدود 30 سانت است و اگرآتش منقل داغ شده در دانه ها که به مقدار زیاد حدود 160-120 دانه در هر لنگ کنار هم قرار گرفته سوراخ ایجاد کرده و نوارهای باریک ( دوال) را در آن می کشیم. اینکار 5 بار تکرار می گردد و در هر رفت و برگشت به خومهای سرپنجه و پاشنه محکم می گردد.

تخت وسط گیوه یا دوال به طول18-15 سانت بسته به اندازه گیوه و عرض آن در بهترین تخت به حدود 10 سانت می رسد . در مراحل بعدی کار اصلی درآوردن از فشار و کشش زیاد برای درهم کشیدن و فشرده کردن دنده ها می باشد و به کمک فشار دست و پا بر سندان چوبی (کنده) و کشیدن دوالها انجام می گیرد. بدین ترتیب قسمت دوال فشرده و محکم می گردد، سردوالها در همان قسمت گیوه با دوخت پنهان می گردد. در مراحل بعدی ته تخت با کتیرای خیس خورده پوشیده می گردد و با ابزاری به نام خط کش رنده می گردد، بدین ترتیب سطح تخت تمیز می شود. بر اطراف تخت بوسیله نخ چند لایی ( حدود 15-10 لا) نوعی کوک و پرک ( به نخ چند لایه شده برای کوک زدن پرک گفته می شود) زده می شود و اینکار به کمک سوزن و دو نوع دروش پرک زدن انجام می گیرد. البته اینکار بعد از پرداخت شدن یا بریده شدن اضافات تخت و شکل دادن به تخت انجام می گیرد. کف تخت خوب سوهان زده می شود ، رنده می گردد و در اطراف خومها برای محکم تر شدن میخ زده می شود.

فاصله بین دوالها با ابزاری به نام خومه کوب و مشته کوبیده می شود و پشت تخت حالتی راه راه به خود می گیرد و سرانجام آخرین مراحل جوهر نیل ( رنگ ) را با کتیرای خیس خورده مخلوط و به تخت ، در قسمت دوالها و دنده ها می مالند.

بعد به کمک وسیله ای به نام علی ممدی که قبلا در آتش داغ شده به سطح تخت در قسمت رنگ خورده می کشند تا ته تخت جلوه و جلائی پیدا نماید.

رویه بافی گیوه

مراحل تهیه رویه گیوه ( تابیدن نخ و بافتن رویه ) :

قبل از بافتن باید نخ را آماده نمائیم که به صورت کلاف از شهر خریداری می شود. این کلاف بوسیله دستگاه مخصوصی که از دو قسمت چرخ و چرخکون تشکیل شده به ماسوره تبدیل می شود، بعد نخ چند ماسوره با هم به وسیله دست پیچیده می شودو باز این نخ چند لا ( 7 تا) بر روی چرخ تابیده و آماده بافت می گردد. ابتدا به وسیله این نخ پرک بر روی تخت در اطرافش سه رج کوک مخصوص به نام پرک زده می شود و بعد بر روی آن نوعی دیگر بافت مخصوص بنام گشت زده می شود. البته در قسمت کف تخت پارچه ای می کشند و در قسمت پرک زده شده می دوزند تا در حین بافت رویه کف تخت کثیف نگردد، و براق باقی بماند.

بعد از سه رج پشت که بافته شد، در قسمت پاشنه چند رج می بافند و بعد دوباره به قسمت رویه جلو برگشته و قسمت جلو را تمام می کنند، یعنی تمام قسمت جلویی گیوه در خوم سرپنجه شروع می شود و تا اخر ادامه می یابد، بعد پاشنه را می بافند و در هنگام بافتن رویه گیره بعد از تمام شدن هر رج در سراسر رج سیمک کشیده می شود. سیمک نوعی سوزن با نوک اندکی برگشته که فاصله رج ها را مشخص و کار زیباتر و تمیزتر می نماید. بدین صورت کار بافت رویه تمام می شود