نشر دیجیتال چیست؟
نشر دیجیتال کتاب یعنی انتشار کتاب به صورت دیجیتال و الکترونیکی. کتاب هم مانند هزاران چیز دیگر این عصر، محصول دیجیتالی شدن دنیا و رفتن به سوی دسترسی آسان است. به لطف نشر دیجیتال، امروزه به‌راحتی در هر کجا که باشیم به کتاب‌ها دسترسی داریم و در گوشی خود می‌توانیم هزاران کتاب داشته باشیم؛ اما نشر دیجیتال کتاب یک‌شبه اتفاق نیفتاده است و برای رسیدن به این مرحله هفت خوان رستم را طی کرده است. این روند روز به روز تغییر می‌کند و یکسان و ثابت نیست. طی دهه‌های مختلف می‌توان روند نشر دیجیتالی کتاب را به این صورت بیان کرد.
چشم‌های شنوا
دهه‌ی 1930 و کتاب صوتی:شاید عجیب به نظر برسد اما جرقه نشر دیجیتال کتاب و اینکه کتاب را چیزی جز نسخه کاغذی و چاپی دانست، از کتاب صوتی شروع شد. در سال 1935 در انگلستان اولین کتاب صوتی برای نابینایان و کم‌بینایان بزرگسال به وجود آمد و در فروشگاه‌ها به فروش رسید. این کتاب حاصل تلاش‌های جی. پی هارینگتون آمریکایی بود که تاریخ قبایل بومی آمریکا را در سفر به آمریکای شمالی ضبط کرد. این نخستین باری بود که نابینایان و کم‌بینایان می‌توانستند بدون کمک کس دیگری کتاب بخوانند. البته هر کتابی حدود ده صفحه گرامافون می‌شد که بعدها نوار کاست و سی‌دی جای آن را گرفت تا امروزه که در موبایل خود به‌راحتی می‌توانیم به آن‌ها دسترسی پیدا کنیم.
اولین کتاب صوتی در ایران
در ایران اولین کتاب صوتی را جلال شوکولاتخور که خود نابینا بود، نخستین بار در پاسخ به نیاز نابینایان در سال 1307 ارائه کرد ولی به دلیل جذابیتش به سرعت مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت. البته این سال خیلی مورد تأیید نیست و شک در آن وجود دارد. بعدها این روند گسترش یافت تا اینکه در چند سال اخیر شاهد پادکست‌ها هستیم. این پادکست‌ها بسیار محبوب‌اند که در ادامه به صورت مفصل شرح داده شده‌اند.
دهه‌ی 1970 و پروژه‌ی گوتنبرگ:
گام بعدی در روند نشر دیجیتال کتاب را مایکل اس. هارت در سال 1971 با به وجود آوردن اولین کتابخانه‌ی دیجیتال جهان برداشت. او قصد داشت مانند مطبوعات، تمام اطلاعات و فرهنگ را به شیوه‌ی مدرن و به صورت رایگان در اختیار مردم قرار دهد. برای این کار پروژه‌ی گوتنبرگ را به وجود آورد. او کار خودش را با کامپیوتر رایگان دانشگاه انجام داد و سه‌هزار کتاب را دیجیتال کرد. این پروژه تا به امروز فعالیت دارد و داوطلبانه تاکنون بیش از 60هزار عنوان را منتشر کرده است و به صورت رایگان در اختیار مردم قرار داده است.
تاریخچه کتابخانه‌های دیجیتال در ایران
کتابخانه‌های دیجیتال امروزه بسیار زیاد شده‌اند؛ اما عملاً تعداد کمی از آن‌ها واقعاً کتابی را برای دانلود در اختیار مخاطب قرار می‌دهند. در ادامه به صورت مختصر به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
تاریخ پیدایش کتابخانه‌ی دیجیتال در ایران به سال 1388 برمی‌گردد که از کتابخانه‌ی دیجیتال وزارت امور خارجه به صورت آزمایشی رونمایی شد. البته عملاً این کار نمایشی بود و کاربردی برای عموم نداشت؛ اما بعدترها فعالیت اندکی را شروع کرد.
کتابخانه‌ی دیجیتال نور در این میان یکی از بهترین‌هاست و چیزی بیش از معرفی کتاب‌هاست که امروزه همه‌جا پیدا می‌شود.
سایت کتابخانه‌ی موزه و مرکز استاد کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی: در این سایت نیز دسته‌‌بندی کتاب صورت گرفته است؛ اما در عمل تعداد بسیار کمی کتاب برای دانلود وجود دارد.
کتابخانه دیجیتالی کتابخانه‌ی ملی: بر اساس اعلام در سایت خود دارای 81000 منبع دیجیتال است که از این تعداد 1600 کتاب چاپی جز منابع بوده و مابقی آن اسناد کتاب‌های خطی و قدیمی و پایان‌نامه‌های دانشگاهی است.
دهه‌ی 1980 و پیدایش سی‌دی‌ها
گام بعدی در روند نشر دیجیتال کتاب را سی‌دی‌ها برداشتند. در این دهه استفاده از سی‌دی رواج پیدا کرد و شیوه‌ی جدیدی برای انتقال اطلاعات خلق شد. فقط کمپانی‌های موسیقی و فیلم نبودند که از این فرصت استفاده کردند، بلکه نشرها هم برای نشر دیجیتال کتاب به آن رو آوردند. به دلیل آنکه در این دهه مردم بسیار کمی به اینترنت دسترسی داشتند، سی‌دی روش همه‌گیرتر و مناسب‌تری برای انتقال اطلاعات محسوب می‌شد. مثلاً نشنال جئوگرافیک آرشیو کارهای خود را روی سی‌دی ارائه داد. این باعث شد هم از تکنولوژی روز استفاده کند هم در پول صرفه‌جویی کند و مجله‌اش را با رعایت حقوق دیجیتال عرضه کند.
در آن زمان مجله‌های نخستین به زبان html یا زبان نشانه‌گذاری نوشته می‌شد.
دهه‌ی 1990 و ای‌بوک
سال 1990 سال ادبیات بین‌الملل نام گرفت و راه را برای ورود ای‌بوک که نوعی نشر دیجیتال کتاب بود هموار کرد. کاربران اینترنت بسیار زیاد شدند و از این رو تقاضا برای کتاب‌های الکترونیکی هم رو به فزونی گرفت. در اواخر دهه‌ی نود، بسیاری از ناشران تصمیم گرفتند کتاب‌های خود را آنلاین بفروشند. اولین کتاب‌فروشی آنلاین در 1998 تأسیس شد. استیفن کینگ یکی از نخستین نویسندگانی بود که کتاب خود را آنلاین به فروش رساند (کتاب سوار بر گلوله).
به وجود آمدن جوهر الکترونیک در سال 1997 منجر به پیدایش کاغذ الکترونیکی در دهه‌ی بعدی شد. راکت ای‌بوک و سافت‌بوک اولین کتابخوانها بودند؛ ولی خیلی مورد توجه مردم قرار نگرفتند. این کتابخوانها کتاب‌های ای‌بوک را می‌خواندند و به کامپیوتر وصل می‌شدند و می‌توانستند تا ده کتاب را در خود جای دهند.
دهه‌ی 2000 تا کنون
در سال 2003 کاغذ الکترونیکی تکامل‌یافته به بازار آمد. کاغذ الکترونیکی مانند کاغذ جوهری است و با نور طبیعی خوانده می‌شود. در این دهه شرکت‌های بزرگ، کتابخوانهای خود را عرضه کردند مثل سونی و اپل و.. . در سال 2007 کتابخوان جیبی آمازون ارائه شد که بر خلاف کتابخوانهای گذشته به کامپیوتر نیازی نبود و گویی در جیبتان کتابخانه‌ی الکتریکی قرار داشت. شرکت گوگل هم در این میان سهم زیادی داشت و بسیاری از کتاب‌های چاپی دانشگاه‌ها را الکترونیکی کرد و به صورت پی‌دی‌اف درآورد (در سایت گوگل بوکز).
وضعیت کتابخوانهای الکترونیک در بازار ایران
با وجود روند رو به رشد رقابت بین شرکت‌های سازنده کتابخوان الکترونیک در بازار جهانی، این محصول در ایران بسیار مهجور و ناشناخته است. کاربران بسیاری در سراسر ایران حتی شاید نام ای‌بوک ریدر یا کتابخوان را هم نشنیده باشند. امروزه کتابخوانها از زبان فارسی هم پشتیبانی می‌کنند.
در حال حاضر کتابخوانهای الکترونیک شرکت‌های سونی، کیندل، نوک و... را می‌توان در بازار ایران پیدا کرد. البته مدل‌های متفرقه این محصول هم در بازار به چشم می‌خورند که گارانتی یا واردکننده اصلی ندارند!
البته در روز ۸ اردیبهشت ۹۷ شرکت فیدیبو که زیرمجموعه‌ی دیجی‌کالاست از اولین کتابخوان الکترونیکی ایرانی با نام «فیدیبوک» رونمایی کرد. این کتابخوان مشابه کتابخوان کیندل آمازون است و شاید در آینده مورد توجه بیشتری قرار بگیرد.
نقش موبایل در نشر دیجیتال کتاب
از سال 2010 که آیفون نخستین آی‌پد خود را روانه‌ی بازار کرد، نسل موبایل و برنامه‌های موبایل آغاز شد. موبایل در نشر دیجیتال کتاب و عرضه و نشر کتاب‌های دیجیتال نقش بسیار پررنگی داشته است و انتشار دیجیتال کتاب روز‌به‌روز در حال گسترش است. دیگر بازار کتاب‌های پی‌دی‌اف سر آمده است و نشرها به برنامه‌های کتابخوان روی آورده‌اند. برنامه‌های کتابخوان برنامه‌هایی هستند که در آن‌ها می‌توان کتاب شنید و خواند و در عین حال قوانین نشر دیجیتال رعایت می‌شوند.
برنامه‌های کتابخوان در ایران
در ایران با کمی تأخیر شاهد استفاده از این برنامه‌ها برای نشر دیجیتال کتاب هستیم. در زیر این برنامه‌ها معرفی شده‌اند:
فیدیبو: به عنوان اولین سامانه تولید و پخش کتاب الکترونیک در اسفند ۱۳۹۲ در این حوزه آغاز به فعالیت کرد. فیدیبو علاوه بر نرم‌افزار کتابخوان، وبلاگی دارد که در آن تولید محتوا در زمینه‌های گوناگون انجام می‌دهد. امروزه نشرهای زیادی کتاب‌های خود را در فیدیبو منتشر می‌کنند و برنامه‌ی مورداعتمادی به شمار می‌رود. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، کتابخوان فیدیبوک هم از محصولات این شرکت است.
طاقچه: این برنامه هم در سال 1392 با نام «کتاب من» عرضه شد و با تغییر به نام «طاقچه» فعالیت خود را گسترش داد.
علاوه بر این برنامه‌ها، نرم‌افزارهای بسیار دیگری هم هستند از جمله کتاب‌راه، نوار (عرضه‌کننده‌ی انحصاری کتاب صوتی)، باهوک، کتابچین، بوکاپو و... که همه در عرصه‌ی نشر دیجیتال کتاب و چاپ کتاب دیجیتالی فعالیت می‌کنند. برخی از این برنامه‌ها مانند باهوک سایت فروش آنلاین کتاب چاپی هم هستند.
همچنین برخی ناشران به‌تنهایی برای فروش و نشر الکترونیک کتاب خود دست به اقدام زده‌اند؛ مثل انتشارات چشمه، افق، خیلی سبز و... که البته ابتکار زیادی به خرج نداده‌اند و کار همان کتابخوانها را انجام می‌دهند (این هم عرصه‌ی دیگری برای جولان دادن شما!)
گام بعدی کجاست؟
همان‌طور که در ابتدا گفتیم، روند نشر دیجیتال کتاب رو به رشد است و همواره دگرگون می‌شود. با توجه به مراحل ذکرشده و استفاده‌ی بیش از پیش مردم از اینترنت و همچنین استفاده از اینترنت به عنوان منبع اصلی کسب اطلاعات، تولید محتوا و بازاریابی محتوااهمیت زیادی پیدا می‌کنند و به نظر می‌رسد مرحله‌ی بعدی استفاده‌ی بیشتر از محتوا و جذب مخاطب از این طریق باشد.
امروزه ناشران سعی دارند با محتوا و هزینه‌ی کم محصول و خدمات خود را ارتقا دهند، توجه‌ها را جلب کنند و هرچه بیشتر در نشر دیجیتال کتاب نقش داشته باشند. کوپیا، یکی از شبکه‌های اجتماعی مطرح دنیا می‌گوید: «اگر یک کتاب ارزش خواندن داشته باشد، حتماً ارزشِ این را هم دارد که درباره آن گفت‌وگو شود.» این گفت‌وگو در دنیای مجازی بیشتر صورت می‌گیرد؛ پس با یاد گرفتن این مهارت، پیشگام نشر دیجیتال کتاب در عصر پیش رو شوید و در این عرصه بدرخشید.
