میان فقه و شریعت تفاوت است.
شریعت چیست ؟
شریعت، احکام دین خدا برای هدایت انسان است
فقه چیست ؟
فقه تلاش انسان مومن برای دستیابی به شریعت است.
تفاوت میان فقه و شریعت چیست ؟
شریعت چون حکم خداست غیر قابل نقد و اشکال است و فقه چون دستاورد بشر است قابل نقد و اشکال می‌باشد.
پس نقد فقه و اجتهاد به معنای نقد دین و احکام خدا نیست؛ مگر در مواردی که یقین به تطابق فقه با شریعت باشد.
حداقل دو معنای متفاوت می‌توان از عبارت «عصری سازی فقه» ارائه داد که یکی مطلوب و دیگری نامطلوب است. خلط این دو معنا با یکدیگر موجب سوء برداشت و نزاع بی‌حاصل خواهد بود.
۱. معنای اول این است که اجتهاد و فقاهت به سمتی رود که نتیجه آن مطابق خواست انسان معاصر خصوصاً انسان مدرن قرار گیرد. میان خواسته‌ها، ارزش‌ها و اهداف انسان مدرن با انسان سنتی تفاوتهای فراوانی وجود دارد. فقه امروز که دستاورد تلاش فقیهان در جغرافیای جهان گذشته است، هماهنگ با ارزش‌های انسان گذشته است. از این رو، نیازمند تحولی بنیادین برای هماهنگی با ارزش‌های انسان مدرن می‌باشد.
این معنا برای «عصری سازی فقه» ضرورتاً در همه حوزه‌ها مطلوب نیست؛ چون هیچ دلیل منطقی وجود ندارد که همه ارزش‌های انسان مدرن بر ارزش‌های انسان سنتی رجحان داشته باشد. چه بسا انسان مدرن حداقل در برخی زمینه‌ها نسبت به انسان سنتی دچار تنزل شده باشد. در این صورت تغییر فقه در این زمینه‌ها به سمت جهان مدرن معنایی جز انحطاط فقه نخواهد داشت.
۲. معنای دوم این است که فقه در دنیای امروز باید راهگشا، ثمربخش و کارآمد باشد. فقه در دنیای گذشته تا حد بسیاری کارآمد و ثمربخش بود. مشکلات انسان گذشته را در جهت رسیدن به اهداف عقل و شرع حل می‌کرد. روابط میان انسان‌ها را در حوزه خانواده، اقتصاد و فرهنگ و سایر حوزه‌های اجتماعی سامان می‌داد و رابطه میان انسان و خدا را در حوزه عبادت نیز با توجه به ظرفیت‌های انسان گذشته، تعالی می‌بخشید. امروز نیز فقه باید همین نقش را در روابط میان انسان‌ها، و انسان و خدا داشته باشد.
این معنا، مطلوب و خواستنی است؛ زیرا خداوند با تشریع احکام خود در صدد دستیابی انسان به اهداف و ارزش‌هایی در دو حوزه فردی و اجتماعی بوده است. این اهداف و ارزش‌ها را می‌توان از دو دلیل عقل و دین کشف کرد. برخی از این اهداف، کلی و برخی مربوط به حوزه خاصی هستند. نظم اجتماعی، عدالت، رفاه، اخلاق، معنویت، رفع فقر، برخی از اهداف کلی شریعت هستند. حفظ نظام خانواده، هدف شریعت در حوزه فقه خانواده و بازدارندگی، هدف شریعت در حوزه فقه کیفری است. نتیجه اجتهاد معاصر باید دستیابی به این اهداف کلی و جزئی باشد.
براین اساس، فقه باید با آن دسته از ضرورت‌ها و واقعیت‌های طبیعی و اجتماعی که تاثیر‌گذار در دستیابی به اهداف عقل و دین هستند سازگار باشد و هماهنگ با تغییر آن‌ها، تغییر یابد. فقه نمی‌تواند به دلیل اینکه کاشف از احکام خدا است از آزمون پذیری طفره رود. اگر فقه در مرحله اجرا در جهت رسیدن به اهداف خود و یا سازگاری و هماهنگی با واقعیت‌های عینی شکست بخورد، تغییر آن ضرورت دارد. در این صورت چه بسا مجتهد باید در استنباط خود تجدید نظر کند یا از احکام ثانوی بهره گیرد تا فتوای او در مرحله اجرا موجب دستیابی به اهداف شارع گردد.
به قلم مسعود امامی
