«لذت بردن» را شاید بتوان یکی از اصلی ترین و نخستین اهداف انسان در زندگی دانست.
میدانیم که به نحوی تمام افعال و انتخاب های ما در زندگی، به نوعی در جهت لذت بردن است؛ کویی اگر لذت را از انسان بگیریم، انسان یک لحظه هم حاضر به ادامه زندگی نخواهد بود. اما تا اینجای سخن بدیهی است :
انسان همواره در طلب لذت است.
اما مراد این مطلب پیش از این که طرح یک گزاره بدیهی باشد، این است که ما ببینیم اساسا لذات در فلسفه به چه اشکالی طبقه بندی میشوند و اساسا ما به چه چیزی لذت میگوییم ؟ و سوال دیگر اینکه آیا لذات صاحب «کیفیت ارزشی» هستند ؟
محدودت و سوگیری های زبانی، همواره کار را برای شرح یک مهوم سخت میکند، همین حالا که من مفهوم لذت را مینویسم، احتمالا ذهن شما لذات را برابر با «عیش و نوش» ترجمه کند. این طبیعی است، چرا که مفهوم لذت در عرف به شکلی تلقی میشود که گویی فرد کنشی بیرون از اخلاق انجام داده است!
اما در فلسفه «لذت بردن» به شکل دیگری طبقه بندی شده است.
اپیکور فیلسوف یونانی، 341 پیش از میلاد، جزو اولین و مهمترین متفکرانی بود که به شکل جدی روی این مفهوم تمرکز کرد. او تاکید کرد که اساسا زندگی باید در جهت لذت بردن باشد، اما متاسفانه به همان دلایلی که عرض کردن (نگاه عوام به مفهوم لذت و خطای زبانی)، حتی امروز نیز برخی گمان میکنند منظور اپیکور از لذت بردن ، عیش و نوش و به اوج رساندن لذات جسمانی است! در حالی که اپیکور و مکتب فکری اپیکوری، نگاه کاملا متفاوتی به لذت داشته که میخواهیم در ادامه به آن بپردازیم.
اپیکور معتقد بود که لذات صاحب کیفیت ارزشی هستند، بدین معنی که لذات در اشکال با ارزش و بی ارزش قابل طبقه بندی هستند. طبیعتا لذات جسمانی و عیش و نوش از دید اپیکور لذات بی ارزش به حساب می آمدند، اما عجله نکنید، شاید اینجا بگویی که پس لذت از غذا خوردن که نوعی لذت جسمانی است نیز از دید اپیکور کاری خطاست! خیر
اینجاست که اپیکور لذات را به سه دسته تقسیم میکند:
دقت کنید که این تقسیم بندی سه گانه در طبقه «لذات جسمانی» هستند.
لذات طبیعی و ضروری از دید اپیکور متشکل از نیاز های کاملا طبیعی انسان است که از قضا، کاملا هم ضروری هستند؛ مثلا لذت خوابیدن و لذت غذا خوردن نه تنها طبیعی هستند، چون غریزی هستند، ضروری هم هستند چرا که این این لذات با بقا و سلامت ما رابطه تنگاتنگی دارند.
قسم دوم اما لذات طبیعی و غیر ضروری هستند؛ این لذات همانطور که از نامشان مشخص است، طبیعی بوده اما شکل آنها (فرم انجام دادنشان) غیر ضروری است. برای مثال فردی را در نظر بگیرید که از خوابیدن لذت میبرد، حال تصور کنید این فرد روزانه 15 ساعت بخوابد! از دید اپیکور این لذت اگرچه طبیعی است اما افراط در انجام آن فعل غیر ضروری بوده و حتی میتواند آسیب زا باشد. حال شما میتوانید بجای خوابیدن هر فعلی که میخواهید را در این فرمول بگذارید.
اما برسیم به قسم آخر؛ لذات غیر طبیعی و غیر ضروری از دید اپیکور به آن دسته از لذانی میگویند که نه تنها طبیعی نیستند، بلکه کاملا غیر ضروری اند. چنین لذاتی از دید اپیکور همچون لذات دسته دوم (طبیعی اما غیر ضروری) آسیب زا هستند، البته خیلی بیشتر. بهترین مثالی که میتوان از آن نام برد، مصرف دخانیات است. قطعا مصرف هرگونه مواد مخدر، لذتی را به همراه دارد؛ اما سوال اینجاست که آیا این لذت، نیاز طبیعی بدن است؟ یا این نیاز از آن جهت که غیر طبیعی است، توسط خود ما (به شکل کاذب) ایجاد شده است؟
آنچه گفته شد را میتوان اقسام لذت گرایی جسمی دانست که اپیکور فقط قسم اول آن یعنی لذات طبیعی و ضروری را محترم میشمرد و دو نوع دیگر را نامحترم. اما استدلال اپیکور برای دور نگه داشتن انسان از لذات نوع دوم و سوم چه بود؟ در وهله نخست، بدیهی است که لذات نوع دوم و سوم میتواند آسیب های جسمی به همراه داشته باشد، اما استلال مهم اپیکور در رد این دو نوع لذت این است که لذات نوع دوم و سوم از آن جهت که در انسان یک اعتیاد کاذب به بار می آورند، انسان را دچار شکلی از کرختی و رکود ذهنی میکند. در واقع انسان وقتی گرفتاد چنین لذاتی شود، در بلند مدت دچار یک پشیمانی و یاس بزرگ میشود، چرا؟ چون طبیعت میل انسان، گرایش به کمال و رشد دارد نه زوال و پستی.
منظر اپیکور که بحثی مهم در روانشناسی و انسان شناسی است، لذات نوع دوم و سوم، علی الخصوص سوم، از آن جهت که طبیعی نیستند، در بلند مدت برای انسان نه تنها رضایت بخش نیستند بلکه شکلی از عذاب وجدان و حقارت را در فرد پدیدار میکنند. اما اپیکور شکلی دیگر از لذات را نام میبرد که بیرون از دایره لذات نامبرده شده است، «لذت عقلی».
به قلم مصطفی خسروی
در پیج اینستاگرام : @mostafakhosravi.pen
آخرین کار مفید سال 1402
