پیشتر از اهمیت صنعت فضایی گفتیم و دیدیم چرا سرمایه‌گذاری این حوزه از منظر اقتصادی و اقتداری اهمیت دارد. هر چند می‌توان به اهمیت این صنعت در دیگر حوزه‌ها چون مدیریت بحران، رفاهی و امنیتی هم اشاره کرد اما بیاید فعلا برویم سراغ تغییر و تحول این صنعت در ایران و روی یک خط زمانی آن را دنبال کنیم.
جمهوری اسلامی ایران یکی از معدود کشورهای منطقه‌ی خاورمیانه ست که از سابقه‌ی طولانی در زمینه ارتباطات ماهواره‌ای برخوردار است و از سال ۱۳۴۸با تلاش افرادی مانند پروفسور حسابی با عضویت در برخی از مجامع بین‌المللی مرتبط با فضا خود را به عنوان کشوری پیشرو در امر هوافضا به دنیا معرفی کرده است.
تاریخچه فضایی ایران به اوایل دهه ۵۰ خورشیدی باز می‌گردد. در سال ۱۳۵۲، مرکز سنجش از راه دور ایران جهت فراهم آوردن امکان استفاده از ماهواره برای سازمان برنامه و بودجه بنیانگذاری شد. بر اساس تصمیم مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۷۰، این مرکز زیر نظر وزارت پست و تلگراف و تلفن آن زمان (وزارت ارتباطات فعلی) قرار گرفت.
ماهواره مصباح نخستین پروژه ایران برای ساخت ماهواره پس از انقلاب بود که در سال ۱۳۷۵ توسط سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران (وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری) آغاز شد و قرار بود از طرف ایتالیا برای ایران به فضا پرتاب شود ولی بعد از تحویل آن به ایتالیا هرگز سرنوشتش معلوم نشد!!
در سال ۱۳۸۲، شورای عالی فضایی با عضویت چندین نهاد دولتی و به ریاست شخص رئیس جمهور تشکیل شد تا نهادی بالادستی برای سیاستگذاری حوزه فضا و جهت‌دهی و برنامه ریزی برای این صنعت در کشور باشد. با فاصله‌ی کمی سازمان فضایی ایران نیز ذیل وزارت ارتباطات بعنوان بازوی اجرایی این صنعت شکل گرفت.
بعد از تجربه‌ی ماهواره مصباح، ایران مجددا تلاش کرد تا از مسیر دیگری ماهواره‌های خود را در مدار قرار دهد. نتیجه‌ی این تلاش‌ها سینا ۱ میباشد که نخستین ماهواره‌ی در مدار قرار گرفتهی ایران است. این ماهواره در روز پنجشنبه ۶ آبان ماه سال ۱۳۸۴، بر روی موشک ماهواره‌بر کوسموس-۳ روسی به فضا پرتاب شد ولی بعدها روس‌ها ادعا کردند ارتباط‌شان را با آن از دست داده‌اند!
این اتفاقات باعث شد که ایران بفهمد هیچ کشور دیگری حاضر نیست به او در راه رسیدن به فضا کمک کند و خودش باید فکری به حال ارسال ماهواره‌هایش بکند و اگر میخواهد ماهواره در مدار داشته باشد باید هم ماهواره و هم حامل را خودش بسازد.
در سال ۱۳۸۶طبق نظر ریاست‌جمهوری وقت آقای احمدی نژاد سازمان فضایی کشور تبدیل به نهادی ذیل معاونت علمی ریاست جمهوری شد که در طی چند سال پس از آن، کارها و پیشرفت‌های بسزایی شکل گرفت.
در تاریخ ۱۵ بهمن ۱۳۸۶ موشک ماهواره‌بر فضایی ایران به نام «سفیر» برای پروازی زیرمداری به فضا پرتاب شد. پیشتر هم این حامل تست‌هایی داشت که با موفقیت کامل به سرانجام نرسیده بود اما این بار سفیر امید با موفقیت به همراه محموله‌ی خود، ماهواره‌ی امید به فضا رسید. ماهواره‌ی امید نخستین ماهواره‌ای است که تمام مراحل تولید و ساخت و سپس پرتاب آن در خود ایران انجام شد.
از این زمان به بعد فعالیتهای فضایی ایران سرعت و شتاب زیادی گرفت و به دانشگاههای مختلف کشور از جمله شریف، امیرکبیر، علم و صنعت و مالک اشتر پروژه‌های طراحی و ساخت ماهواره سپرده شد.
ماهواره رصد، و در ادامه ماهواره نوید که ساخت دانشگاه علم و صنعت ایران بود، دومین و سومین ماهواره‌های ایرانی شدند که سال 1390 توسط ماهواره‌برهای ایرانی به فضا فرستاده شدند.
در سال1391 سند ملی توسعه هوافضای کشور تدوین و در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شد که در آن مهمترین اهداف ایران شامل دست یابی به مدار زمین‌آهنگ و توانایی ارسال انسان به فضا مشخص شده است. در همین سال دو ماهواره فجر1 و 2 به عنوان اولین ماهواره ها با مأموریت انتقال مداری کشور با قابلیت تغییر مدار ۲۵۰ تا ۴۵۰ کیلومتر بیضوی به مدار ۴۵۰ کیلومتر نیز به فضا پرتاب شدند.
در همین دوران ایران برای توسعه‌ی کاوشگرهای خود و ارسال موجود زنده به فضا نیز تلاش کرد و تا سال 91 توانست کاوشگرهای 1تا 6 را که حامل موجودات زندهای مثل لاک پشت و میمون بودند را به فضا ارسال کند.
در شهریور 1392 با تغییر دولت، بر اساس دستور رییس جمهور، سازمان فضایی ایران از معاونت علمی ریاست جمهوری به معاونتی زیرمجموعه وزارت ارتباطات بازگشت. همچنین مرکزی به نام مرکز ملی فضایی هم شکل گرفت که موجب ایجاد تزاحم و موازیکاری و رقابت این دو نهاد(سازمان فضایی و مرکز ملی فضایی) شد! در حالیکه قرار بود وظیفه‌ی آن شناسایی و جهت‌دهی نهادهای فضایی کشور و رفع موازیکاری ها باشد! ناگفته نماند در مرکز ملی فضایی کشور پروژه‌های مختلفی طراحی شد که البته هیچ کدام به ثمر نرسید.
در سال ۱۳۹۳پژوهشگاه سازمان فضایی کشور نیز از زیر نظر این سازمان بیرون آمد و به یک پژوهشگاه مستقل زیر نظر وزارت ارتباطات تبدیل شد! و از آن زمان تا به الان هم رئیس پژوهشگاه و هم رئیس سازمان فضایی کشور را وزیر ارتباطات انتخاب میکند که این خود باعث موازی کاری بسیاری می‌شود .در حالی که پژوهشگاه باید نهادی باشد که برای مرکزی مربوطه پروژه‌های تحقیقاتی ارایه دهد نه اینکه خود تبدیل به یک نهاد مستقل شود که ارتباطات سازمانی آن با مرکز مربوطه به ارتباطات دوستانه حاکم بر افراد تبدیل شود.
در سال‌های بعد تغییرات ساختاری سازمان فضایی و پراکنده شدن پژوهشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها و جابجایی آنها پروژه‌های زیادی را متوقف یا معلق کرد. برای مثال آخرین پرتاب کاوشگرها در سال 93 انجام شد (که این پرتاب آخر یعنی کاوشگر پژوهش، حامل دومین میمون فضایی ایران بود که زنده از سفر فضایی خود به زمین برگشت) و پس از آن بودجه پروژه ارسال انسان به فضا قطع و تحقیقات مربوط به آن لغو شد. پروژه‌های دانشگاه‌ها با کسری بودجه مواجه شد و حتی پروژه‌های آماده نیز دیگر امکان پرتاب نداشتند چون سرمایه‌گذاری حوزه حامل‌ها به بهانه‌ی مذاکرات هستهای به شدت کاهش یافت.
این روند ادامه یافت تا اینکه در دوره دوازدهم ریاست جمهوری با اصرار و فشار فعالین این حوزه، مجددا برخی فعالیتها از سر گرفته شد. در سال‌های بعد پرتاب ماهواره‌های دوستی دانشگاه شریف(تغییر اسم یافته از شریف ست!) پیام امیرکبیر(تغییر اسم یافته از آتست!) و ظفر علم و صنعت را داشتیم که هیچکدام موفق در مدار قرار نگرفت. (طبق آنچه که اعلام شد مشکل از حامل‌ها بوده که برخی می‌گویند نیازمند تست این حامل‌ها پیش از ارسال محموله با آنها هستیم ولی چون بودجه‌اش نیست تست‌ها به قدر کافی صورت نمی‌گیرد!)
سال 1399 ماهواره‌بر ذوالجناح با موفقیت تست شد که سروصدای آن به شدت در جهان پیچید چرا که اولین ماهواره‌بر ایران با سوخت ترکیبی(جامد و مایع) بود. نهایتا ماهواره نور در سال 1400، اخرین پرتاب موفق اخیر ماهواره‌های ایران بوده که توسط سپاه انجام شد. تقریبا یک ماه قبل و دی ماه همین امسال، جدیدترین تست ماهواره‌بر سیمرغ هم انجام شد که هرچند به نسبت دفعات قبلی تست این ماهواره‌بر در سرعت و ارتفاع پیشرفت داشته اما باز هم نتوانست محموله‌هایش را در مدار مناسب قرار دهد. با این حال تلاش‌های ایران در دستیابی به حامل‌های قویتر ادامه دارد و در اخیرترین تلاش و با تست موفق موتور پیشران فضایی رافع، به فناوری موتورهای سوخت جامد دست یافته است!
حالا دولت جدید وعده داده که سرمایه‌گذاری روی این حوزه و توجه به آن را جدی خواهد گرفت و به دنبال پیشرفت در این صنعت است؛ اما باید دید برای ایجاد این پیشرفت تا چه حد دست به عمل میزند. هرچند تشکیل شورای عالی فضایی بعد از نزدیک به 11 سال!! توسط دولت جدید خود گامی مثبت و رو به جلو میتواند باشد اما زخم وارد شده بر صنعت فضایی ایران، زخمی عمیق و کهنه است که در حال حاضر عفونی شده و نیاز به تغییر و عمل جراحی دارد و این تغییرات در زمان حاضر باید کاملا معقول به دور از سیاست‌زدگی و طبق نظر کارشناسان فعال این حوزه هم در زمینه‌ی فناوری و هم در زمینه‌ی حقوق فضایی باشد تا کمترین آسیب را به بدنه این صنعت برساند.
به امید اوج‌گیری دوباره‌ی ایران در این صنعت!
فهمیه احمدی.
