ابزار خوشنویسی

نخستین ضرورت در ابزار خوشنویسی، استحکام و کارایی آنهاست. در دورانهای گذشته، صنعتگران به ابزار خوشنویسی بیشتر از سایر پیشه ّها، توجه و دقت داشتند. از این رو ابزارهای بسیار زیبا، دقیق و فوق العادهای را پدید آوردند که هم اکنون بسیاری از آنان در موزه ها حفظ و نگهداری میشود.

وسایل و ابزارهای خوشنویسی عبارتند از:
۱- قلم ۲- قطّ‌زن (مِقطّ) ۳- قلمتراش ۴- سنگ تیزکن قلمتراش ۵- قلمدان ۶- کاغذ ۷- دَوات (شامل مرکب و لیقه) ۸- ابزار بهم زدن لیقه و مرکب (مِلواق) ۹- قاشق مخصوص آب ریختن در دوات (مِسقاه) ۱- زیردستی (زیرمشق) ۱۱- خاک بیز (الک کوچک) ۱۲- پارچه ابریشمی دورویه ۱۳- مِسطر (مِسطره)

قلم
اهمیت قلم بدان مرتبه است که در قرآن کریم سـورهای به این نام (القلم) نامگـذاری شده و در خوشنویسی نیز قلم مهمترین ابزار است تنوع آن به ویژه با پیشرفت فناوری های نوین گسترده است. قلم نی در فرهنگ و تمدن ایران فارغ از نقش ابزاری خود، جایگاه و ارزشی خاص دارد که همواره بر بُعد معنوی خوشنیویسی تأثیرگذار بوده است. نی ها معمولاً اسامی گوناگون دارند و به چند دسته تقسیم میشوند و قدما و اساتید بنا بر ضرورت استفاده، از آنها بهره برده اند. برخی از مهمترین آنها نی دزفولی، نی زرد (شمال یا بامبو) و نی خیزران است. انواع قلم در فصل اول کتاب “خوشنویسی و کتاب آرایی در ایران” بطور مفصل آمده است.

قطّ زن (مقط)
قط زن، قطعه ای صاف از چوب آبنوس، عاج، لاک ِ لاکپشت، لاک صدف، شاخ یا استخوان شتر است که بنا به ضرورت در اندازههای مختلفی استفاده میگردد و به اندازهای سخت است که میتوان نوک قلم را روی آن قطع کرد، در عین حال آسیبی نیز به تیغۀ قلمتراش وارد نشود.

قلمتراش
ضروریترین ابزار خوشنویسی پس از قلم، قلمتراش است. این ضرورت چنان است که هنرمند خوشنویس میکوشد بهترین آن را داشته باشد تا بتواند به بهترین شکل ممکن، قلم را به قاعده بتراشد.

سنگ تیزکن قلمتراش
سنگ تیزکن قلمتراش سنگی است که برای تیزکردن چاقوی قلمتراش بکار میرود. در گذشته از سنگ رومی یا حجازی به این منظور استفاده میکردند. اما امروزه سنگ های صنعتی دیگری نیز در بازار یافت میشود.

قلمدان
قلمدان، محفظه ای جعبه مانند است که اغلب از جنس فلز، چوب و مقوا ساخته میشود و برای نگهداری و سهولت جابه جایی قلم ّ های لازم، قلمتراش ظریف، قطزن، قیچی ظریف جهت برش کاغذ و دیگر ابزار کتابت بکار میرود. قلمدان این امکان را برای خوشنویس فراهم میسازد که تمام لوازم موردنیاز خود را یکجا در اختیار داشته باشد. در فصل سوم این کتاب بطور مفصل به بحث قلمدان و قلمدانسازی پرداخته است.

کاغذ
کاغذ نیز یکی از مهمترین وسایل خوشنویسی است که باید ملایم، صاف و متناسب با کار کتابت باشد. رنگ آن نیز اگر کاهی یا نخودی روشن باشد بهتر خواهد بود. (فصل چهارم)

دوات
از دیگر لوازم و ابزار با اهمیت خوشنویسی، دوات است که در پدید آوردن خط نیکو، نقش مهمی دارد. دوات به ظرف مرکب (مداد) اطلاق میشود که معمولا دارای دهانه ای گشاد و کم عمق است و درون آن مرکب و لیقه میریزند. نام دیگر آن «حُقه» است.

ابزار بهم زدن لیقه و مرکب (ملواق)
به ابزار چوبی اطلاق میشود که سر آن پهن و دستهاش مخروطی شکل است و برای بهم زدن لیقه و مرکب کاربرد دارد. جنس آن معمولاً از جنس چوب آبنوس است.

قاشق مخصـوص آب ِ ریختـن در دوات (مسقاه)
به وسیله ی این ابزار به اندازه لازم آب در دوات میریزند. بهتر است این آب، جوشیده ی سرد شده یا آب مقطر باشد. و بهتر از آن گلاب یا آب ریحان یا آب مازو است که برخلاف آب، مرکب را فاسد نمیکند.

زیـردسـتی (زیرمشـق)
وسیله ای از جنس چرم، مقوا، پلاستیک یا غیره است که صفحه کار خوشنویسی را بر روی آن قرار میدهند و کتابت میکنند. زیردستی به جز استحکام ورق، باعث سهولت و روانی حرکت قلم نیز میشود.

خاکبیز (الک کوچک)
خاکبیز (الک کوچک) یا ظرفی که شن و ماسه نرم در آن میریختند. در گذشته، اساتید خوشنویس پس از تراشیدن قلم، پشت آن را خاک میمالیدند تا لغزندگی و چربی قلم ازمیان برود و مرکب به یک طرف آن جمع نشود.

پارچه ی ابریشمی دو رویه
یکی دیگر از ابزارهای فرعی خوشنویسی پارچه ابریشمی یا پشمی دورویه و رنگین است که کاتب پس از فراغ از نوشتنن، زبانه قلم را بدان پاک میکند تا مرکب به قلم نماند و خشک شود.

مِسطَر
مسطر یا مسطره ابزاری است که به خوشنویس در کار نوشتن بر روی خطوط موازی و تعیین سطرها و تشخیص حدود آنها کمک میکند. در گذشته به این منظور بر روی قطعه مقوای ضخیمی نخ هایی را با فاصله منظم قرار داده و محکم می بستند، سپس کاغذ را بر روی آن گذاشته و با فشار دست، اثر نخها را بر روی کاغذ منتقل میکردند. اما امروزه به این منظور بر روی کاغذی خطوط و جدول های مورد نظر را پُر رنگ کشیده و زیر کاغذ خوشنویسی قرار میدهند تا حدود و سطرهای کار از پشت کاغذ نمایان باشد. یا به وسیله خط کش و گونیا و مداد کم رنک خطوط را ترسیم و پس از خوشنویسی آن را پاک میکنند.

منبع: persianartbook.com