یکی از هنرهای اصیل ایرانی کاشی کاری است و یکی از کاربردهای آن تزئین دیوار مساجد و اماکن زیارتی است. این مقاله برای آشنایی ما با انواع کاشی ایرانی گردآوری شده است تا زمانی که به سفر می رویم و از بناهای تاریخی دیدن می کنیم، شناخت آنها به شناخت بهتر بناها و معماری کمک کند. کاشی ایرانی سابقه بسیار طولانی دارد که در ادامه این مقاله سعی می کنیم به بررسی آن بپردازیم.
از این رو امروز قصد داریم اطلاعات مفیدی در مورد این هنر ایرانی در اختیار شما قرار دهیم. پیشنهاد می کنیم برای مقالات آموزشی بیشتر در مورد کاشی های ایرانی با بخش مقالات سایت مجموعه پرسیس همراه باشید .
کاشی‌های ایرانی، خشت‌های پخته لعابدار هستند که امروزه برای تزئین ساختمان‌ها استفاده می‌شود. اما اگر می‌خواهید بدانید هنرمندان چگونه به این سبک هنری دست یافته‌اند، باید ریشه‌های آن را در سفالگری و استفاده از خشت پخته جستجو کنیم که حتی به هزاران سال قبل بازمی‌گردد. گفته می شود که کاشی های رنگی در مصر یافت شده است که قدمت آن به 4700 سال قبل از میلاد می رسد.
با این حال، تاریخ استفاده از آجر لعابدار در حال حاضر به دوران بابلی (هزاره دوم قبل از میلاد) نسبت داده می شود. ایرانیان نیز سفالگری و کاشی سازی را از همسایگان خود آموختند و بر اساس آن سبک خاص خود را خلق کردند. نمونه‌هایی از کاشی‌سازی اولیه در تخت جمشید و کاخ هخامنشی را می‌توان مشاهده کرد.
در دوره اسلامی که هنرهای ایرانی به اوج خود رسید، کاشی های ایرانی وارد سبک های جدیدی شد. وقتی به دوره صفویه می‌رسیم، به دلیل تأکید بر تزئینات در معماری، با تزئینات منحصر به فرد بناها با کاشی‌کاری مواجه می‌شویم. مثل مساجد آراسته اصفهان که چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند. در ادامه به طور مختصر به بررسی انواع کاشی های ایرانی می پردازیم تا بیشتر با آن ها آشنا شوید.
کاشی های ایرانی دارای طرح ها و رنگ های متنوعی است که چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند. این نقوش را می توان بر روی دیوار مساجد و بناهای به جا مانده از دوره قاجار یا پیش از آن به وضوح دید. انواع طرح های کاشی در دیوارها و سقف بسیاری از بناهای این دوره به کار می رفت و جلوه زیبایی به دیوارها و سقف ها می بخشید. در ادامه با انواع این طرح ها بیشتر آشنا می شوید.
کاشی ایرانی طلایی به کاشی هایی گفته می شود که به رنگ طلایی یا سبز ساخته می شوند. کاشی های طلایی رنگ قوی هستند و درجه پخت کمتری دارند. روی کاشی را با لعاب قلع سفید پوشانده و پس از گرم شدن با کلرید فلز رنگ آمیزی می کنند.
در نهایت آن را در کوره قرار می دهند تا نزدیک به ذوب شود. دودی که در کوره ایجاد می شود زمان احیاء و ایجاد نقوش قهوه ای است که سپس طلایی و سبز می شوند. گفته می شود این کاشی بیشتر در کاشان، ری، گرگان، ساوه و نیشابور ساخته می شود.
کاشی طلایی نوعی کاشی تزئینی سنتی است که در بناهای بعد از اسلام مورد استفاده قرار می گرفت. این نوع کاشی ها به رنگ سبز تولید می شد و برای تولید آن علاوه بر خاک رس از فلاکس و سنگ چخماق نیز استفاده می شد. کاشی های ایرانی طلایی به شکل های ستاره هشت پر، شش پر، صلیب، مربع و هشت ضلعی و گاهی به صورت دایره یا اشکال غیر هندسی در کنار کاشی های کتیبه ای استفاده می شد. این نوع کاشی ها بیشتر در بناهای شهرهای کاشان، ری، گرگان، ساوه، شوش و نیشابور دیده می شود.
کاشی‌های معرق ایرانی به قطعات بزرگ و کوچک بریده می‌شوند که بر اساس طرح با نقش‌ها و رنگ‌های مختلف حک می‌شوند و در کنار هم قرار می‌گیرند تا یک قطعه بزرگ را تشکیل دهند. این سبک کاشی در گذشته در بین اروپاییان به عنوان موزاییک شناخته می شد. (البته تفاوت هایی نیز وجود دارد) در کاشی معرق ایرانی معمولا از رنگ های سفید، آبی تیره، فیروزه ای، سبز و نارنجی استفاده می شود. کارگاه های تولید این کاشی ایرانی معمولا در اصفهان، مشهد و تا حدودی تهران قرار دارند.
بعد از برش و سوهان کاری برای گوشه های کار که ناهمگونی وجود دارد، نوبت به چیدمان و چسباندن کاشی ها روی قالب می رسد. البته این کار با توجه به اعداد روی کاشی ها انجام می شود. برای نصب کار در محل مورد نظر ابتدا از خشک بودن آن اطمینان حاصل می کنند. سپس به کمک ملات مخصوص، سیمان، ماسه و آب به دیوار متصل می شود.
پس از اتمام کار طرح را تمیز می کنند تا ایرادات برطرف شود. کاشی معرق که یکی از انواع کاشی در ایران است، علاوه بر بناها و مساجد تاریخی، برای تزئین دیوار خانه ها، قاب عکس، آینه کاری و فضاهای دیگر از این قبیل استفاده می شود.
در گذشته برخی از کاشی‌های منقوش سنتی را که دارای اشکالی مانند گل و نوشته‌های قرآنی بودند، به کمک تنورهای سنتی یا تنورهای برقی کوچک می‌پختند. فرآیند تولید این نوع کاشی ها ساده تر از کاشی های امروزی بود. برای تولید کاشی از گل و خاک استفاده می کردند و با لعاب طرح های مختلفی روی آن می کشیدند. دوباره در همان فرها پختند تا رنگ روی آن ها ثابت شود و بعد از آن استفاده کردند.
کاشی های معقلی در ابعاد بسیار کوچکی ساخته می شوند و کار معقلی با قرار دادن این کاشی های کوچک در کنار هم انجام می شود. گاهی اوقات این کاشی ها را با آجر ترکیب می کنند که از انبساط و انقباض کاشی ها در سرما و گرما جلوگیری می کند و در نتیجه از ترک خوردن و بریدگی لعاب کاشی جلوگیری می کند.
در کاشی کاری معقلی از انواع خطوط مستقیم در محورهای عمودی و افقی و گاه از خطوط مورب با زاویه 45 درجه و شطرنجی استفاده می کنند. معمولاً اگر قرار باشد از خطوط کوفی در تزیین استفاده شود، در کنار آن از کاشی معقلی نیز استفاده می کنند.
این سبک کاشی کاری را می توان در بناها و مساجد مشهد، آرامگاه محمد محروق در نیشابور، مسجد جامع اصفهان و سر در مسجد ماردین ترکیه مشاهده کرد. کاشی کاری معقلی نیز مانند سایر انواع کاشی کاری نیازمند برنامه ریزی اساسی است. برای طراحی این نوع کاشی کاری از خط کوفی زاویه دار و خطوط بر اساس خانه شطرنج استفاده می شود. به عنوان مثال در مقبره و عمارت مشهد میر بزرگ آمل نام علی را به صورت خطوط کوفی زاویه دار یا بنایی می بینید.
این سبک کاشی ایرانی در عصر صفویه به کمال خود رسید. کاشی های ایرانی بنایی دارای طرح های هندسی هستند و از ترکیب اشکال هندسی با مساحت 4 تا 8 ساخته می شوند.نقوش کاشی بنایی شبیه خاتم است با این تفاوت که در خاتم فقط از اشکال مثلثی استفاده می شود اما در بنایی هم مثلث و هم مربع استفاده می شود. کاشی.
هر یک از طرح های کاشی بنایی نام و نام رسمی خود را دارد. به عنوان مثال، معروف ترین آنها «کند و کلیل» است. این سبک کاشی مانند کاشی معرق ساخته می شود.
این کاشی ایرانی معمولاً با طرح های اسلیمی، ختایی و نباتی تزئین می شود. بیشتر آبی است و معمولا در ساختمان های قدیمی دیده می شود. استفاده از آن در نمای بیرونی ساختمان مرسوم بوده است. کاشی کاری میناکاری سنتی نیز یکی از هنرهای تزئینی است که در بناهای قدیمی ایران مورد استفاده قرار گرفته و چشم گردشگران را به خود خیره می کند.
کاشی های میناکاری در معماری قدیم بیشتر آبی بوده که برای استفاده در مناره ها یا بیرون ساختمان ها مناسب است. در کاشی های مینا از نقش های لجنی، تذهیب، گل و برگ، پرنده، خطوط منحنی در هم تنیده و خطوط ریز و درشت نقطه یا مورب استفاده زیادی می شود. رایج ترین رنگ های مورد استفاده در کاشی های میناکاری سنتی عبارتند از آبی روشن، آبی تیره، قرمز، زرد، قهوه ای، سبز، سیاه، سفید و فیروزه ای.
کاشی هفت رنگ ایرانی یکی از سبک های کاشی کاری معاصر است که در دوره قاجار بسیار مورد استفاده قرار می گرفت. گفته می شود این سبک کاشی تحت تاثیر مدرنیته ایران ایجاد شده و نسبت به کاشی های قبلی از کیفیت پایین تری برخوردار است. این کاشی از ترکیب خاک رس های ریز و لعاب دار که هر کدام بخشی از یک طرح کلی هستند ایجاد شده است. این کاشی ها دارای هفت رنگ رایج هستند که عبارتند از: لاجوردی، فیروزه ای ایرانی ، قرمز، زرد، حنایی، سفید و مشکی.
گفته می شود اصفهان، مشهد و تا حدودی تهران مراکز تولید کاشی های هفت رنگ ایرانی هستند.
کاشی کاری هفت رنگ از دوران صفویه به یادگار مانده و از قدیم الایام در بناهای تاریخی، مساجد و مقبره ها استفاده می شده است. این نوع کاشی کاری نسبت به سایر کاشی کاری های سنتی مفیدتر است. همچنین به دلیل استفاده از رنگ های متنوع و استفاده از نقوش اصیل ایرانی است. در کاشی کاری هفت رنگ برای نصب کاشی ها از ملات سیمان و آب استفاده می شود. بنابراین مقاومت در این نوع کاشی کاری افزایش یافته و در برابر رطوبت مشکلی نخواهد داشت.
کاشی های مورد استفاده در این کاشی کاری عموماً در ابعاد 20×20 سانتی متر می باشد. اما مساجد و گنبدها از کاشی های 15×7.5 یا 20×10 سانتی متر استفاده کنید.
کاشی کاری هفت رنگ به دلیل استفاده از رنگ های متنوع و استفاده از نقوش اصیل ایرانی در بین ایرانیان رواج بیشتری دارد.
در کاشی کاری هفت رنگ ابتدا طرح روی کاغذ کشیده می شود. سپس خطوط با کمک زغال روی کاشی ثبت می شود. در مرحله بعد با استفاده از لعاب و اکسید منگنز و کمی شیره کار چسباندن و رنگ آمیزی انجام می شود. پس از انجام این مراحل، نوبت به رنگ آمیزی کاشی می رسد. منظور از هفت رنگ در این نوع کاشی سفید، سیاه، لاجوردی، فیروزه ای، قرمز، زرد و حنایی است.
مقرنس یکی از عناصر تزیینی مهم معماری است که در دنیا برای ساختن بناهایی به صورت طبقاتی که روی هم ساخته می شوند، برای تزیین بناها و یا تغییر تدریجی دیوارها از شکل هندسی به شکل دیگر استفاده می شود. . مقرنس یکی از عناصر تزئینی مهم معماری سنتی است که برای زیباسازی بناها، مقبره ها، مساجد و اماکن مذهبی ایران به کار می رود.
مقرنس شباهت زیادی به کندوی عسل دارد و در ساختمان هایی که به صورت طبقاتی ساخته می شوند، برای تزیین ساختمان ها یا تغییر شکل هندسی آن ها استفاده می شود. سابقه کار مقرنه در ایران به دوران قبل از اسلام و قبل از دوره هخامنشیان برمی گردد.
شومینه پاسارگاد نمونه ای از هنر مقرنس در دوران هخامنشیان است. مقرنس پس از ورود اسلام به ایران نیز هویت خود را حفظ کرد و برای تزیین و ساخت گنبد در بناهای زیبایی مانند آرامگاه شاه اسماعیل و گنبد کاووس استفاده شد. مسجد جامع نایین، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع زواره و مسجد حیدریه قزوین نمونه های زیبایی از استفاده از کاشی های مقرنس سنتی در معماری ایرانی هستند.
این نوع کاشی ایرانی برای ایجاد طرح های پیچیده در کنار یکدیگر چیده شده و برای تزئین محراب استفاده می شود. همچنین از کاشی های مشبک به عنوان پنجره در دیوارهای روبرو استفاده شده است که هم نور ضروری را وارد اتاق می کند و هم از بیرون رفتن اشراف خانه جلوگیری می کند.
مقبره جعفر اصفهانی، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و مسجد شیخ لطف الله اصفهان از زیباترین کاشی های مشبک هستند.
در این نوع کاشی کاری، کاشی های لعابدار بر اساس طرح اصلی بریده شده و با کنار هم قرار دادن آنها، طرح اصلی را می سازند. در معماری بناهای تاریخی مانند بازارهای سنتی، حمام و مساجد از کاشی‌های مشبک سنتی استفاده می‌شود. در این نوع کاشی کاری سنتی، علاوه بر در و پنجره و دهانه آنها، شبکه ای از خشت یا کاشی نیز تعبیه شده است.
کاشی های مشبک در معماری ساختمان های قدیمی به دلایل مختلفی مورد استفاده قرار می گرفت که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود:
این دلایل باعث شده تا در معماری سنتی ایران از کاشی های مشبک استفاده شود. از زیباترین نمونه های کاشی کاری مشبک در ایران می توان به بقعه جعفر اصفهانی، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و پنجره مشبک مسجد شیخ لطف الله اصفهان اشاره کرد.
منبع : persiscollection
