پیمان محمدعلیزاده | مشاور توسعه بازار در حوزه کنترل کیفیت
تولید بیشتر، همیشه نشانه توسعه نیست. در صنعت غذا، گاهی رشد در عدد و حجم، با افت در کیفیت و متعاقبا در اعتماد همراه است. ایران، با وجود برخورداری از ظرفیت بالا در حوزه کشاورزی از یک سو و از سوی دیگر در صنایع مختلف غذایی، همچنان با چالشهایی در مسیر تثبیت جایگاه جهانی خود در صادرات محصولات غذایی مواجه است؛ چالشهایی که بیش از آنکه ناشی از کمبود منابع یا ظرفیت باشند، ریشه در نگاه سنتی و کمیتمحور به تولید و کیفیت دارند.
بر اساس آمار سازمان توسعه تجارت ایران، در سال ۱۴۰۲ حدود ۶.۵ میلیارد دلار محصولات کشاورزی و غذایی از کشور صادر شده است؛ این در حالی است که ارزش محصولات برگشتخورده یا متوقفشده در گمرکهای منطقهای، حدود ۸۵ میلیون دلار تخمین زده شده است. دلایل عمده این برگشتخوردگی، عبارتاند از: عدم انطباق با استانداردهای میکروبی، باقیمانده سموم، فلزات سنگین و آلودگیهای میکروبیولوژیک.
صنایع لبنی، محصولات پروتئینی، میوه، سبزیجات تازه و خوراک دام و طیور، از جمله حوزههایی هستند که بیشتر درگیر این چالشها بودهاند. در گزارشی از اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۳، ایران در بین ۱۰ کشور اول صادرکننده محصولات غذایی ردشده از بازار اروپا قرار گرفته است؛ آماری که برای کشوری همچون ایران با پتانسیل صادراتی بالا، نشاندهنده یک زنگ خطر جدی است.
مسئله اصلی در کیمیت محصولات غذایی نهفته یا کیفیت آنها؟
یکی از ریشههای اصلی این چالش، فقدان فرهنگ روتین و سیستماتیک کنترل کیفیت در زنجیره تولید مواد غذایی است. در بسیاری از واحدهای تولیدی، آزمایشگاه کنترل کیفیت صرفاً یک واحد نمادین است و نه یک نهاد تصمیمساز و الزامآور. از سوی دیگر، بسیاری از تولیدکنندگان و حتی بازرگانان، از اهمیت انجام تستهای دقیق پیش از صادرات یا حتی پیش از ورود به زنجیره توزیع داخلی غافلاند. در حالی که مطابق با آمار رسمی وزارت بهداشت، در سال ۱۴۰۱ بیش از ۱۴ درصد از نمونههای آزمایششدهی فرآوردههای لبنی، از نظر باقیمانده آنتیبیوتیکها و بار میکروبی در وضعیت نامناسب قرار داشتهاند.
تغییر نتایج صنایع غذایی و کشاورزی به کمک آزمایشگاههای تخصصی
کنترل کیفیت علمی و آزمایشگاهی، نه یک فرآیند تشریفاتی بلکه یک ضرورت است. در بسیاری از کشورهای موفق در صادرات غذا، مانند هلند، ترکیه، لهستان یا آرژانتین، همه واحدهای صادراتی موظف به ارائه نتایج تستهای دقیق از آزمایشگاههای مورد تأیید ملی یا بینالمللی هستند.
در ایران نیز ظرفیت خوبی در حوزه آزمایشگاههای تخصصی شکل گرفته است، اما متأسفانه هنوز بخش زیادی از صنایع غذایی کشور، یا از خدمات این آزمایشگاهها استفاده نمیکنند یا فقط به حداقل تستهای ساده ایجابی اکتفا میکنند. برای نمونه، در یک بررسی میدانی در تهران، از میان ۷۰ واحد تولیدکننده مواد غذایی کوچک و متوسط، تنها ۲۶ درصد آنها از آزمایشگاههای خارجی برای تحلیل مواد اولیه یا محصول نهایی استفاده میکنند و فقط ۱۲ درصد، گواهی آنالیز را بهصورت دورهای برای صادرات تهیه میکنند.
کیفیت؛ سرمایهگذاری یا هزینه؟
نگاه غالب در بسیاری از کارخانههای داخلی این است که تست بیشتر، هزینه بیشتر دارد؛ اما این تفکر، یکی از اصلیترین موانع توسعه صادرات و رشد اعتماد مصرفکننده است. این در صورتی است که تست بیشتر ارتباط معنادار و مستقیمی با کیفیت محصول نهایی را نیز خواهد داشت.
بهعنوان مثال، هزینه انجام تستهای جامع میکروبی، فلزات سنگین، باقیمانده سموم و آنتیبیوتیکها برای یک محصول لبنی، بهطور میانگین بین ۳ تا ۵ میلیون تومان در هر سری محصول است؛ اما برگشت خوردن یک کانتینر صادراتی به کشورهای عربی یا آسیای میانه، میتواند هزینهای بیش از ۲۵۰ میلیون تومان خسارت مستقیم و دهها میلیون تومان آسیب اعتباری ایجاد کند.
نگاه به آینده؛ ایران و فرصتهای جدید
بازار منطقهای و جهانی، هنوز برای محصولات غذایی ایران باز است؛ از روسیه و آسیای میانه گرفته تا عراق و کشورهای آفریقایی. اما ورود جدی و ماندگار به این بازارها، تنها زمانی ممکن است که صنعت غذایی ایران از رویکرد کمیتمحور خارج شده و به سوی کیفیتمحوری حرکت کند.
سرمایهگذاری در تجهیزات آزمایشگاهی، همکاری با آزمایشگاههای تخصصی، استفاده از مشاوران کیفیت و ایمنی غذایی از گامهای کلیدی در این مسیر هستند.
کیفیت در صنعت غذا، نه یک انتخاب تجملی بلکه یک الزام برای بقا و رشد است.
اگر برند «محصول ایرانی» بخواهد در بازارهای داخلی و بینالمللی معتبر شود، باید کنترل کیفیت را از حاشیه به متن تصمیمسازی در صنعت غذایی بیاوریم.
آزمایشگاههای تخصصی، اگر جدی گرفته شوند، نه تنها میتوانند مانع از ضررهای بزرگ باشند، بلکه میتوانند ضامن اعتماد، اعتبار و آینده پایدار صنعت غذایی ایران نیز باشند.
این مطلب در سایت اقتصاد نگار در تاریخ 18 تیر 1404 منتشر شده است.
