به گزارش مؤسسه نظر سنجی آمریکایی «پیو»1: «اسرائیل در زمره یکی از محدودترین کشورها در زمینه آزادی مذهبی طبقه بندی شده است. اسرائیل جزء بیست کشور اول این لیست و هم ردیف عربستان و سوریه قرار دارد. این رژیم همچنین از جهت شاخص «خصومت‌های اجتماعی مربوط به هنجارهای مذهبی» نیز در رده پنجم دنیا و از نظر «تنش و خشونت مذهبی» ششمین کشور دنیاست.2
نهضت صهیونیسم در بدو تأسیس خود، نهضتی کاملاً سکولار بود به شکلی که حتی اغلب رؤسای آن نیز غیر مذهبی بوده و جایگاه خاصی برای دین یهودی قائل نبودند. از طرف دیگر اکثر یهودیان مذهبی با تشکیل دولتی برای یهودیان آن هم با قدرت زور و اشغالگری و قبل از ظهور ماشیح یا مسیح، مخالف بودند.
در واقع صهیونیسم مذهبی و سیاسی دو مقوله کاملاً جدا از هم هستند. صهیونیسم سیاسی از اواخر قرن 19میلادی با افکار و اهداف سیاسی پا به عرصه وجود نهاد و پیش از آن چنین امری وجود خارجی نداشت. به طور مثال «نتوری کارتاها»3 عده‌ای از یهودیان مذهبی هستند که با صهیونیسم سیاسی مخالف هستند.
اما در جنگ جهانی دوم و با به راه انداختن جو یهود ستیزی توسط صهیونست‌ها در کل دنیا و بعد از جنگ جهانی یعنی اواخر قرن نوزدهم، برخی از علماء ارتدوکس از منظر مذهبی، صهیونیسم را توجیه کردند. این عده از بزرگان یهودی بعدها به صهیونیسم مذهبی تبدیل شدند و به تدریج تأثیر قابل توجه‌ای در مناسبات قدرت اسرائیل نهادند.
به عقیده صهیونیست‌های مذهبی تشکیل دولت یهود ولو به دست سکولارها لازم و حمایت از آن ضروری است. چرا که تشکیل دولت یهود و مهاجرت یهودیان به آنجا باعث زمینه سازی ظهور مسیح و رستگاری قوم یهود می‌شود. در حقیقت ارتدوکس‌ها یا مذهبیون، دولت یهود را وسیله‌ای برای اجرای فرامین الهی می‌بینند و بر ماهیت یهودی آن اصرار می‌ورزند.
بعد از تشکیل رژیم اسرائیل ارتدوکس‌ها یا صهیونیست‌های مذهبی توانستند با تلاش مضاعف و اعمال نفوذ، امتیازات فراوانی برای خود در حوزه مسائل اجتماعی کسب کنند. به طور مثال دین رسمی این رژیم ارتدوکس بوده و بسیاری از مراسمات مذهبی مثل ازدواج، کفن و دفن، تعیین هویت یهودی بودن که باعث کسب حقوق شهروندی می‌شود نیز زیر نظر آنان صورت می‌گیرد.
ورود به سیاست
بعد از جنگ 1967م و اشغال کامل بیت المقدس، میزان نفوذ جریان صهیونیسم مذهبی در حوزه سیاست و عرصه نظامی به شکل چشم گیری گسترش یافت. به گونه‌ای که تئورسین اصلی توسعه طلبی، اشغال و کشتار فلسطینیان همواره این گروه هستند. جالب است بدانید که این جریان مذهبی در حال حاضر نیز از متحدان اصلی احزاب سکولار لیبرال و ملی گرای افراطی اسرائیل هستند.
عامل قدرت صهیونیسم مذهبی
با وجود این که مؤسسان این رژیم اکثراً بی‌دین و خدا ناباور بودند پس چگونه صهیونیسم مذهبی این چنین قدرت یافت؟
در پاسخ به این سوال باید گفت که رژیم اسرائیل از یهودیانی تشکیل شده که از نقاط مختلف دنیا با فرهنگ‌ها و زبان‌های گوناگون گرد هم جمع شده‌اند که تنها وجه اشتراک آنان، یهودی بودن آن‌هاست. به عبارتی تنها اصالتی که می‌تواند این مردم بیگانه را در سرزمین غصبی با هم متحد کند و مسأله بحران هویت آنان را حل کند، سمبل‌های یهودی است که با مذهب یهودیت گره خورده است. در واقع دین یهودی و پیشینه تاریخی آن در منطقه غرب آسیا و خاخام‌ها بهانه‌ای هستند تا این جماعت متزلزل و ناهمگون را گرد هم جمع کنند.
شروع فعالیت سیاسی صهیونیسم مذهبی
اولین تشکل این جریان در قالب حزب «ملی-مذهبی» متولد شد که وظیفه آن ائتلاف با هر یک از جناح چپ یا راست بود. البته هر جناحی که با آرمان‌های آنان هماهنگ بوده و خواسته آنان را تأمین کند. به عبارتی صهیونیست‌های مذهبی از جناح و حزبی حمایت می‌کنند که مواضع محکم‌تری نسبت به مسائل سرزمینی فلسطینیان اتخاذ کند.
در دهه هشتاد رقبای جدیدتری از این جریان پا به میدان سیاست نهادند؛ حزب «شاس» نماینده اصلی یهودیان «میزراخی»4 و جناح تندرو متمایل به «گوش آمونیم»5که از درون حزب «ملی- مذهبی» متولد شد. این جناح تند رو به شدت طرفدار توسعه سرزمینی، شهرک سازی و اشغال بود.
در 2008م حزب «ملی- مذهبی» منحل و به دو حزب «خانه یهود» و «اتحاد ملی» تقسیم شد. در این بین احزاب سکولار و ملی گرایی مثل لیکود که بر توسعه اراضی و شهرک سازی پافشاری می‌کرد، باعث نزدیکی این حزب به «گوش آمونیم» شد. از این تاریخ به بعد ما شاهد نزدیکی دو جریان مذهبی و ملی‌گرا و نفوذ سیاسی آنان در اسرائیل هستیم.
جریان به این شکل بوده که در انتخابات 2009م نتانیاهو از حزب لیکود توانست آراء صهیونیست‌های مذهبی را جلب کند اما قشر افراطی آن به شکل اُپوزیسیون در مقابل این حزب درآمدند. به همین دلیل نتانیاهو برای جلب نظر آنان، تلاش کرد تا تنش میان رژیم اسرائیل با حماس و حزب الله را بیشتر کند. همین امر سبب جلب اعتماد و نزدیکی دو جریان صهیونیسم مذهبی و سکولار در سیاست شد.
رهبران جوان و جدید جریان صهیونیسم مذهبی با تلاش خود توانستند در 2013م تمام صهیونیست‌های مذهبی را زیر پرجم حزب «خانه یهود» جمع و آن را به حزب اصلی در رژیم صهیونیستی تبدیل کنند. در مقابل نیز حزب «اتحاد ملی» از صفحه روزگار حذف شد.
همین امر باعث شد تا آنان در انتخابات همان سال دوازده کرسی از کنست را بدست آورند و این غیر از پنج نفر صهیونیسم مذهبی بود که عضو حزب لیکود بودند. آنان با این موفقیت توانستند دو وزارت اقتصاد و آموزش را تصاحب کنند.
در 2015م صهیونست‌های مذهبی هشت کرسی را بدست آوردند و البته علت این کم شدن آن بود که برخی از مذهبی‌ها به لیکود رأی داده بودند. بدین ترتیب «خانه یهود» تبدیل به نزدیک‌ترین متحد و شریک حزب لیکود می‌شود. بنابراین اصلاً جای تعجبی ندارد که نتانیاهو به هنگام بروز اختلاف میان یهودیان سکولار و مذهبی، تلاش کند تا رضایت مذهبیون را جلب کند.
البته این درحالی است که جریان مذهبی در این رژیم در اقلیت است ولی این توانایی را دارد که به هنگام انتخابات بر آراء عمومی تأثیر بگذارد. یهودیان ارتدوکس در سال 2014م اگرچه یازده درصد از یهودیان را تشکیل می‌دادند ولی با این حال آنان در سایه گسترش «فرهنگ سیاسی سمبل گرا و سنت محور» در جامعه اسرائیل از قدرت قابل توجه‌ای در عرسه سیاسی و اجتماعی برخوردارند.6 این قشر مذهبی همان‌هایی هستند که لباس سنتی یهودی را می‌پوشند و غالباً به چشم می‌آیند.
به طور مثال در 2018م «یینون آزولای» نماینده یهودی حزب ارتدوکس «شاس» در مجلس اسرائیل، زلزله رخ داده در شمال این رژیم را با اجرای اصلاحات مذهبی مرتبط دانست و با آن مخالفت کرد. یک از این قوانین عبادت همزمان زنان و مردان در کنار دیوار ندبه بود. البته این اصلاحات پیش از این به تصویب رسیده بود اما به دلیل فشار مذهبیون و احزاب ارتدوکس، نتانیاهو مجبور شد این قانون و اصلاحات را به حالت تعویق نگه دارد.7
شکاف مذهبی- اجتماعی در وضعیت امروز اسرائیل
در حال حاضر اکثر رهبران سیاسی اسرائیل همچون «کدیما»، «کارگر»، « لیکود» و همینطور احزاب کوچک‌تر مثل «ایزرائیل بیتینو»، «بلوک یاهاد-مرتص»، از احزاب سکولار و قائل به جدایی دین از سیاست هستند.
با این حال همانطور که قبلاً گفتیم با توجه به نفوذ جریان صهیونیسم مذهبی دراین رژیم برخی از امور اجتماعی توسط آنان اداره می‌شود. به شکلی که یک خاخام ارشد هاردی8تمام موارد ازدواج، طلاق، تعیین آئیین و ... را بر عهده دارد و در صورتی که این احکام برخلاف آئین یهودیت انجام شود از ناحیه دولت معتبر نخواهد بود. همین امر منجر به بروز اختلافات و درگیری‌هایی در کف خیابان و صحنه اجتماع میان مذهبیون و سکولارها شده است. البته اکثر این درگیری‌ها از سوی یهودیان مذهبی آغاز می‌شود. به طور مثال یهودیان هاردی دست به آزار و اذیت کسانی می‌زنند که روز شنبه9را محترم نمی‌شمارند.10
در موردی دیگر در 2013م یهودیان مذهبی به انداختن شال زنان در هنگام دعا اعتراض کرده و به سمت آنان سنگ و پلاستیک و اشیاء دیگر پرت می‌کردند. چرا که یهودیان متعصب انداختن شال برای زنان و بلند دعا کردن آنان را بد می‌دانند.11
اغلب این درگیری‌ها در بیت المقدس، جایی که بیشترین قشر مذهبی در آنجا ساکن است اتفاق می‌افتد. به عنوان نمونه در 2011م این شهر شاهد درگیری‌های خیابانی و تظاهرات بود. چرا که صهیونسیت‌های مذهبی متعصب، خواهان جدایی زنان و مردان در مراکز آموزشی و تفریحی بودند. درگیری‌ها به قدر بالا می‌گیرد که نتانیاهو به عنوان نخست وزیر این رژیم مجبور به موضع گیری شده و وعده تقسیم شهر به دو بخش مذهبی و سکولار را می‌دهد.12
به عنوان بدترین حالت ممکن می‌توان به ترور «اسحاق رابین» نخست وزیر سابق رژیم صهیونیستی اشاره کرد. قاتل او یک دانشجوی افراطی مذهبی بود که به دلیل فتوای رهبران مذهبی خود مبنی بر خودداری سربازان از تخلیه شهرک‌ها چنین کاری را انجام داد.13 نمونه دیگر که حتی تلفات جانی از خود به جای نهاده درگیری همجنس‌گرایان و مذهبیون به هنگام راهپیمایی سالیانه همجنس گرایان در تلاویو و اورشلیم است.14
البته اختلاف میان یهودیان مذهبی و سکولار اختصاص به زمان حاضر ندارد بلکه از زمان تأسیس این رژیم نیز این اختلاف همواره وجود داشته. اولین اختلاف آنان بر سر آوردن نام خداوند در بیانیه استقلال بود که در نهایت بر کلمه‌ای که از دیدگاه مذهبیون به معنی خدا و از نظر سکولارها دلالت بر خدای شخص واری نمی‌کرد توافق کردند. همچنین عدم تدوین قانون اساسی بعد از هفتاد سال و ناکامی در این امر نیز از این اختلاف سرچشمه می‌گیرد، اختلاف در تقسیم قدرت و ماهیت و سرشت رژیم صهیونستی.15
آینده از آن کیست؟
بن گورین در بیانیه تشکیل رژیم اسرائیل گفت: «اسرائیل کامل‌ترین مساوات اجتماعی و سیاسی را برای تمام شهروندان، بدون تمایز مذهبی، نژادی یا جنسی تأمین خواهد کرد». اما در نهایت تاکید بر یهودی بودن دولت بود، یعنی نژاد یهود.
اما ثمره تاکید بر نژاد یهود چیست؟ از نظر «پست صهیونیست‌ها»16 برخلاف غرب که اسرائیل را تنها دمکراسی منطقه غرب آسیا قلمداد می‌کند، این رژیم از وجود شکاف عظیم طبقاتی و نژادی رنج می‌برد.
از جهت مذهبی در درون جامعه اسرائیل میان دو طیف مذهبی «سفاردی» و «اشکنازی» جایگاه کاملاً متفاوتی دارند. در این رژیم «سفاردی‌ها» که یهودیان آفریقایی و اروپای شرقی را شامل می‌شوند، دارای نقص تکاملی، اهل خرافه، سنتی و غیر متمدن هستند. در مقابل یهودیان اشکنازی که اهل اروپای غربی، سفید پوست و پولدار هستند افرادی متمدن و مدرن هستند.17
در حال حاضر نیز 40% از مردم اسرائیل خود را مذهبی می‌دانند. 60 % به خداوند اعتقاد دارند و 13% هیچ اعتقادی به خدا ندارند. به همین ترتیب در 2014م کابینه اسرائیل قانونی تحت عنوان «قانون ملیت» را تصویب کرد که طبق آن بر ماهیت یهودی یا نژادی این رژیم تاکید می‌شود. جدای از این روند مهاجرت در گذشته، به نحو یهودیان غیر مذهبی بوده.
همچنین در ژانویه 2018م درگیری میان تعدادی از خاخام های برجسته ملی- مذهبی و فرمانده عالی ارتش بر سر یکسان سازی واحد رزمی زنان صورت گرفت که منجر به اخراج «گادی آیزنکوت» رئیس ستاد مشترک ارتش شد. اما «انشل پفیفر» نویسنده هآرتص در مقاله‌اش نوشت: «آنچه می‌توان گفت آن است که این امر نبردی است که ارتش بدون نیاز به شلیک گلوله برنده آن خواهد شد». او در ادامه مقاله خود آورد؛ «جهت اطلاع تمام کسانی که از یک ارتش مذهبی صحبت می‌کنند، می‌گویم که اکثریت سربازان مذهبی زمانی که دستوری در تناقض با مذهبشان دریافت می‌کنند، ترجیح می‌دهند از فرمانده خود تبعیت کنند تا خاخام‌ها».
از نظر «پفیفر» خاخام‌ها محبوبیت و قدرت خود را از دست داده‌اند و در مقابل سیاسیون نیز در ارائه چشم انداز مناسب ناکام مانده‌اند. بنابراین ارتش در حال حاضر آشکارترین و قدرتمندترین شکل یهودیت سکولار است.18
از مجموعه صحبت‌های بیان شده می‌توان دریافت که با توجه به اقلیت بودن جامعه صهیونیسم مذهبی در اسرائیل و ناکارآمدی آن، فضای عمومی به سمت و سوی جامعه‌ای سکولار با مبنای نژاد یهودی خواهد بود. اما به قول «آلن دواتی» یهودی بودن و دمکراتیک بودن قابل جمع نیست چرا که نتیجه توجه شدید به نژاد، نژاد پرستی است.
پی‌نوشت:
1 – Pew Research Center : یک اندیشکده آمریکایی مستقر در واشینگتن دی. سی. است که به ارائه اطلاعات درباره مسائل، نگرش‌ها و روندهای شکل‌دهنده ایالات متحده و جهان می‌پردازد.
2- https://www.asriran.com/fa/news/679357.
3- ناطوری قرتا یا ناتورای کارتا نام یک اقلیت یهودی ارتودوکس حریدی ضد صهیونیسم است که در سال ۱۹۳۵ میلادی تشکیل یافت. از این گروه با نام سازمان اتحاد یهودیان ضد صهیونیسم هم یاد می شود.
4- یهودیان شرقی یا اشکنازی
5- برپایه گوش آمونیم تمام یهودیان دربرابر تحقق رهایی کامل سرزمین‌های توراتی، مسئول و دارای رسالت دینی بوده و تا تمامیت ارضی سرزمین اسرائیل تحقق نیابد، آزادی معنوی و اخلاقی یهود به عنوان یک هدف مقدس نیز به تأخیر خواهد افتاد.
6- فصلنامه مطالعات راهبردی، صهیونیسم مذهبی و نقش راهبردی آن در سایت خارجی اسرائیل، مهدی آهویی، شماره 66، پاییز 93، ص 160-129.
7- https://www.aa.com.tr/fa//1195454.
8- حریدی‌ها بنیادگرایان شاخه یهودیت ارتدکس می‌باشند. آنان باورهایشان را به‌طور مستقیم برگرفته از موسی و تورات نازل شده بر او در طور سینا می‌دانند. حدود یازده درصد جمعیت اسرائیل حریدی‌اند که اغلب در محله‌ها و شهرک‌های تماماً ارتدوکس‌نشین زندگی می‌کنند.
9- شبّات در دین یهودیت به روز تعطیل هفتگی (شنبه) می‌گویند؛ که به صورت سمبلیک به معنای هفتمین روز آفرینش است. سنت استراحت شبات ریشه در تورات دارد. تورات می‌گوید خداوند جهان را در شش روز آفرید و در روز هفتم دست نگه داشت. بسیاری یهودیان در این روز برای نیایش به کنیسه یا معبدهای خود می‌روند. کارهای ممنوع در این روز شخم زدن، پاشیدن بذر، درو کردن، خوشه دسته کردن، خرمن کوبی، باد دادن به خرمن، انتخاب، غربال کردن، خرد کردن، خمیر کردن، آشپزی، برش، شستن، زدن پشم، رنگ رزی، نخ ریسی، نخ بافی، ساختن غربال، بافتن، تقسیم دو رشته، گره زدن، بازکردن، دوزندگی، پاره کردن، شکار، ذبح و قصابی، کندن پوست، نمک زدن به گوشت، ترسیم، صاف کردن، بریدن، نوشتن، فرستادن چیزی، ساختن مثلاً دیوار، خراب کردن، خاموش کردن آتش، افروختن آتش، کمک نهایی برای به پایان رساندن یک کار، جابجا شدن به بیرون از محل سکونت.
10- عصر ایران، بین الملل، گزارش موسسه آمریکایی پیو: اسرائیل یکی از محدودترین کشورها نسبت به آزادی مذهبی است، کدخبر: 679357، www.asriran.com.
11- https://web.archive.org/web/20161218201653/
http://www.bbc.com/persian/world/2013/05/130510_l03_israel_wailing_wall.
12- www.avapress.com/fa/news/34419.
13- http://www.imam-khomeini.ir/fa/n137702.
14- https://fa.euronews.com/2015/07/30/orthodox-jew-repeats-jerusalem-gay-pride-stabbing-attack.
http://www.bbc.com/persian/world/2016/07/160722_l03_gay_parade_attack_israel.
15- http://www.bbc.com/persian/worldnews/story/2007/05/070529_mf_az_secularism.shtml
16- Post- Zoinism
17- http://www.imam-khomeini.ir/fa/n137702.
18- http://fa.alkawthartv.com/news/117855.
