هر کس که با پرورش طیور سروکار داشته باشد می داند که تشخیص جنسیت جوجه ها می تواند چقدر دشوار باشد و هیچ کدام از راه های تشخیص جنسیت 100% و بدون خطا نیستند. هر فردی چه در حوزه جوجه کشی و تولید جوجه یکروزه فعال باشد و چه پرورش دهنده طیور جهت تولید گوشت یا تخم باشد، عدم توان تشخیص جوجه مرغ از جوجه خروس با دقت قابل قبول می تواند به کسب و کار او آسیب وارد کند.
سختی و نیاز به دقت بالا داشتن در امر تشخیص جنسیت طیور از آنجا مشخص می شود که این موضوع مورد توجه قرار گیرد که بر خلاف پستانداران (مثل گاو و گوسفند و...)، جنسیت طیور (به ویژه جوجه های یکروزه) ذاتاً و به سادگی قابل تشخیص نیست و اندام های تولیدمثلی مرغ ها یا خروس ها اصطلاحاً داخلی یا درون تنی هستند؛ بنابراین تشخیص جنسیت در طیور و به خصوص جوجه های کم سن می تواند به یک چالش تبدیل شود. به همین جهت در ادامه به تعدادی از رایج ترین و مطمئن ترین روش های تعیین جنسیت جوجه ها و طیور پرداخته خواهد شد.
یکی از راه های بسیار رایج در تشخیص جنسیت جوجه ها از طریق پرهای روی بال ها انجام می شود که البته چالش های خاص خود را نیز دارد. به عنوان مثال، در بین گونه ها، نژادها و سویه های مختلف پرندگان و طیور می تواند تفاوت های قابل توجهی از نظر پرهای جنس نر و ماده وجود داشته باشد. همچنین، این روش برای جوجه های یک روزه یا در سنی نزدیک به آن باید انجام شود، زیرا اگر خیلی به تعویق بیفتد پرها بسیار رشد کرده و تفاوت نرها و ماده ها از روی پرها به خوبی قابل مشاهده نخواهد بود.
پرهای بال در جوجه یکروزه ماده بیشتر از نرها قابل مشاهده هستند که به درآمدن زودتر و رشد بیشتر پرهای آن ها در درون تخم برمی گردد. همچنین، پرهای بال جوجه های نر و ماده به طور قابل توجهی نمای متفاوتی دارد. این تفاوت به این شکل است که در نرها طول پرهای بال یکسان است، اما در ماده ها طول پرها متناوب است. یعنی به طور متناوب پرهای کوتاه تر (پرهای پنهان یا coverts) و پرهای بلندتر (پرهای اولیه یا اصلی یا primaries) در کنار یکدیگر در بال ردیف شده اند.
در بسیاری از منابع این روش به عنوان دقیق ترین و موفق ترین روش تعیین جنسیت جوجه ها ذکر شده است، اما کاری بسیار تخصصی و دشوار به شمار می رود که نیاز به تجربه و مهارت فردی بالایی دارد. این روش نیاز به تمرین زیادی داشته و حتی باتجربه ترین افراد هم می توانند دارای دقت و صحت عمل 100 درصد در این کار نباشند. البته باید به این موضوع نیز توجه شود که این روش در جوجه یکروزه بهتر عمل می کند.
در این روش که با کمی فشاردادن ناحیه مخرج یا کلوآک انجام می شود، با باز شدن مخرج می توان مشاهده نمود که اندام جنسی مخفی در بدن جوجه های نر به شکل یک برآمدگی به نظر می رسد که جوجه های ماده در مقایسه با نرها فاقد آن هستند. اما نکته قابل توجه این است که در برخی موارد در جوجه های نر این برآمدگی آشکار است و در برخی موارد نیز با وجود نر بودن جوجه به سختی قابل تشخیص است. همچنین، اگر نحوه انجام کار اشتباه باشد و خیلی محکم ناحیه کلوآک فشار داده شود، می تواند برای جوجه ها خطرناک باشد و باعث آسیب جبران ناپذیر به اندام جنسی یا حتی مرگ جوجه بشود؛ بنابراین، انجام این روش تنها به افراد مجرب و آموزش دیده توسط مربیان معتبر و متخصص توصیه می شود.
اصولاً تاج طیور می تواند اطلاعات زیادی در مورد آن ها آشکار کند که در مورد جنسیت نیز صادق است. اگر فردی به دنبال یک راه کم چالش تر برای تعیین جنسیت مرغ یا خروس باشد می تواند به این روش نیز روی بیاورد. البته این روش دقت روش های دیگر مانند تشخیص جنسیت از روی بال ها یا کلوآک را ندارد، اما ساده تر بوده و به مهارت و تمرین کمتری نیاز دارد. این روش را می توان در حین رشد جوجه ها و از یک هفتگی به بعد بکار برد که تاج رشد نموده و بسیار بیشتر قابل تشخیص است.
تاج جوجه های نر معمولاً بلندتر، بزرگتر و حجیم تر است و البته رنگ قرمز روشن شاخصی دارد. اصولاً تاج جوجه های نر به طور معمول زودتر و بیشتر رشد می کند و به رنگ قرمز روشن در می آید (به ویژه در حدود 6 تا 8 هفتگی). در مورد ماده ها معمولاً تا 10 هفته هم طول می کشد و در نزدیک به شروع تخم گذاری به طور قابل توجهی قرمزتر و بزرگتر می شود (18 تا 20 هفتگی آغاز تخم گذاری). البته باید به نژاد مرغ ها و خروس ها نیز توجه شود، زیرا برخی نژادها تاج هایی کوچک یا به اشکال اصطلاحاً نخودی یا بالشتکی و... دارند که ممکن است تشخیص جنسیت از روی تاج را سخت تر کند.
با رشد و بزرگتر شدن جوجه ها، یکی دیگر از روش هایی که دارای چالش کمتر بوده و می تواند برای تعیین جنسیت به کار رود نظارت و مشاهده رفتار طیور پرورشی است. به عنوان مثال رفتارهایی مانند جنگیدن، پریدن مستقیم به یکدیگر و کوبیدن سینه ها به یکدیگر، خیره نگاه کردن به شکل واضح، لگد زدن و نوک زدن زیاد (اگر نوک زدن ناشی از تراکم بالا و شیوع کانیبالیسم یا هم نوع خواری نباشد) و... احتمال بالایی از نر بودن جوجه ها ایجاد می کند. البته که این روش دقت صد در صدی ندارد و ضریب خطای قابل توجهی می تواند داشته باشد، زیرا علاوه بر تنوع رفتار و عدم یکنواختی رفتار در گله ها، ماده ها (مرغ ها) نیز می توانند (گرچه احتمال بروز آن کمتر است) رفتار پرخاشگرانه یا مبارزه جویانه در مواقعی از خود بروز دهند.
در مقایسه با جوجه های ماده، جوجه های نر تمایل به رشد سریع تر، داشتن جثه بزرگتر و رنگ پرها و پوشش بدن درخشان تر و رنگارنگ تر در نژادهای رنگی دارند و اغلب دارای قد بلندتر هستند یا متمایل به بلندتر ایستادن از ماده های هم نژاد خود هستند. در برخی منابع نیز آمده که نرها معمولاً پاهای قطورتری نسبت به ماده ها دارند. البته صدای شاخص بانگ خروس ها نیز که همه آنرا می شناسند از نزدیک سن بلوغ به بعد به عنوان یک ویژگی شاخص خروس ها شناخته می شود.
اگر فرصتی باشد که رشد جوجه ها را تا نزدیک سن بلوغ دنبال نمود و در این زمان جدا کردن خروس از مرغ کار بسیار ساده ای خواهد بود. کار تشخیص جنسیت با توجه به ویژگی های ظاهری هر جنس (به ویژه در نژادهای بومی یا رنگی) شاید چندان سخت نباشد اما آنچه امروزه بسیار مهم است، جدا نمودن جوجه های نر از ماده در سن یک روزگی یا نهایتا تا چندروزگی است که در پرورش صنعتی و نژادها یا سویه های صنعتی (عموماً سفیدرنگ) باید با دقت بالایی حتماً انجام شود تا بتوان فرایند پرورش صنعتی را به خوبی دنبال نمود.
در این راستا روش هایی مانند تعیین جنسیت از روی کلوآک یا پرها اولویت پیدا می کند که دقت بالاتری دارند، اما نیازمند تجربه و تخصص بالای نیروی انسانی انجام دهنده این فرایند نیز هست. البته روش هایی نوینی مانند تعیین جنسیت درون تخم یا تعیین جنسیت ژنتیکی نیز در حال گسترش هستند. با توجه به اهمیت و پیچیدگی های تفکیک نرها از ماده ها در صنعت طیور که به آن اشاره شد، توصیه اکید به فراگیری دقیق و اصولی تخصص تشخیص جنسیت جوجه ها قابل درک است.
