دایرة‌المعارف اقتصاد اسلامی
اختلافات عقیدتی و مذهبی از واقعیتهای جوامع بشری و یکی از مهمترین عوامل کشمکشها و درگیریها در طول تاریخ بوده است و در عصر حاضر، به ویژه در دنیای اسلام، گروههایی با مستمسک قرار دادن دین و مذهب بزرگترین جنایتها را مرتکب میشوند. در صورتی که یکی از افتخارات دین مبین اسلام این است که آزادی فکر و عقیده را امضا کرده و پیروان خود را به سعۀ صدر و تحمل مخالفان دعوت کرده است. توضیح مطلب اینکه خداوند متعال تشریعاً از همگان دعوت کرده است را بپذیرند و اعلام کرده است دینی غیر از اسلام مورد تأیید او نیست. «إِنَ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ»[1]؛ همانا دین نزد خدا اسلام است». «وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ[2]؛ و هر کس دینی را جز اسلام بخواهد هرگز از او پذیرفته نشود.»
با این حال، خداوند تکویناً مردم را آزاد گذاشته است تا به اختیار خود هر راهی را میخواهند طی کنند.
«وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدى[3]؛ اگر خدا بخواهد آنها را (به اجبار) بر هدایت جمع خواهد کرد.»
«وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّى یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ[4]؛ اگر پروردگار تو میخواست، تمام کسانی که روی زمین هستند، همگی به اجبار ایمان میآوردند، آیا تو میخواهی مردم را مجبور سازی که ایمان بیاورند؟!»
اساساً تغییر عقیده ابزار مخصوص به خود را میطلبد و با اجبار و اکراه نمیتوان اعتقاد کسی را دگرگون ساخت و آیۀ شریفه «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ» به همین واقعیت اشاره دارد.
قرآن کریم این حقیقت را از زبان حضرت نوح (ع) به عبارت دیگری نیز بیان کرده است: «أَ نُلْزِمُکُمُوها وَ أَنْتُمْ لَها کارِهُونَ»[5]؛ آیا ما [میتوانیم] شما را به پذیرفتن آن وادار کنیم در حالی که آن را خوش ندارید.» بنابراین، از نظر اسلام نه تنها تحمیل عقیده مشروع نیست که ممکن هم نیست. این از امتیازات انسان نسبت به موجودات دیگر است که آزاد و مختار آفریده شده است و به همین دلیل شایستۀ تکلیف و پاداش است.
بر همین اساس، پیامبر اعظم (ص) مأمور بود در دعوت مردم به اسلام از زور استفاده نکند و با منطق و استدلال، مردم را به دین دعوت کند: «ادْعُ إِلى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ[6]؛ با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت کن و با آنها به روشی که نیکوتر است استدلال و مناظره کن.» لذا پیامبر (ص) در مناطقی که فتح میکرد، مردم را بین دو امر مخیّر میساخت:
-اسلام بیاورند و جزء مسلمانان باشند.
- در دین خود باقی باشند و از نظر سیاسی حاکمیت حاکم مسلمان را بپذیرند.
اگر احیاناً فرماندهان در هنگام دعوت به اسلام، برخلاف نظر آن حضرت، خسارتی به مردم میزدند، حضرت خود را مکلف میدانست آن را جبران نماید؛ چنانکه سفیرهایی به اطراف مکه فرستاد تا مردم را به سوی خدای عزّوجل دعوت کنند و از آنان خواست با مردم نجنگند. از جملۀ خالدبن ولید را به طرف تهامه فرستاد تا مردم را به سوی خدا دعوت کند و او را برای جنگ نفرستاد. اما خالد، بنیخزاعه را مورد حمله و هجوم قرار داد و کسانی از ایشان را کشت. پیامبر (ص) ضمن برخورد با خالد، علی (ع) را به آن منطقه فرستاد تا دیۀ کشتگان آنها را پرداخت کند و خسارتهایی را که به آنان رسیده بود جبران نماید. علی (ع) فرمان پیامبر (ص) را به خوبی انجام داد و وقتی گزارش کار خود را به حضرت (ص) ارائه کرد، پیامبر (ص) دستان خود را به آسمان بلند نمود و عرض کرد: «خدایا! از کار خالد نزد تو بیزاری میجویم.»[7]
نمونۀ دیگر، شیوۀ برخورد آن حضرت (ص) با قبیلۀ بنی ضمره است. وقتی نمیله بن عبدالله، نماینده پیامبر (ص)، از آن منطقه بازگشت، گفت: آنان گفتند: ما نه با او میجنگیم و نه با او میسازیم و نه نبوت او را قبول میکنیم و نه او را دروغگو میشماریم. مردم گفتند: ای رسول خدا! با آنان جنگ کن. فرمود: ایشان را واگذارید[8].
بطلان ادعای برخی از خاورشناسان که پیشرفت اسلام را مدیون شمشیر میدانند آشکار میشود[9]، و این حقیقتی است که شرقشناسان منصف نیز آن را تأیید میکنند.
کنت دو گوبینو مینویسد: «اگر اعتقاد مذهبی را از ضرورت سیاسی جدا کنند هیچ دیانتی تسامحجویتر و شاید بیتعصبتر از اسلام وجود ندارد و در واقع همین تسامح و بی تعصبی بود که در قلمرو اسلام بین اقوام و امم گوناگون تعاون و معاضدتی را که لازمۀ پیشرفت تمدن اسلامی است به وجود آورد و همزیستی مسالمتآمیز عناصر نامتجانس را ممکن ساخت. اما آنچه استفاده از این همزیستی را در زمینه علم و فرهنگ فراهم میکرد، علاقه مسلمانان بود به علم که منشأ آن تأکید و توصیه اسلام بود، در اهمیت و ارزش علم»[10]
«ولتر» در این باره مینویسد: «در دوران توحّش و نادانی پس از سقوط امپراتوری روم، مسیحیان همه چیز را مانند هیأت، شیمی، طب، ریاضیات و غیره از مسلمانان آموختند و از همان قرون اولیه هجری ناگزیر شدند برای گرفتن علوم آن روزگار به سوی آنان روی آورند. دین اسلام وجود خود را به کشورگشاییها و جوانمردیهای بیانگذارانش مدیون است. در صورتی که مسیحیان به یاری شمشیر و تل آتش، آیین خود را به دیگران تحمیل کردند.»[11]
گوستاولوبون به نحو زیباتری این حقیقت را بیان کرده است. او مینویسد: «زور شمشیر، موجب پیشرفت قرآن نگشت، زیرا رسم مسلمانان این بود که هر کجا را فتح میکردند، مردم آنجا را در دین خود آزاد میگذاردند. اینکه مردم مسیحی از دین خود دست برمیداشتند و به دین اسلام میگرویدند، و زبان عرب را بر زبان مادری خود برمیگزیدند، بدان جهت بود که عدل و دادی که از آن عربهای فاتح میدیدند مانندش را از زمامداران پیشین ندیده بودند»[12]
بنابراین، آزادی عقیده از نظر اسلام با محدودیتی که در مورد ارتداد وجود دارد، امری پذیرفته شده و مورد تأیید قرآن و سیره نبوی است و هرگز مسلمان حق ندارد با پیروان سایر ادیان و مذاهب، به خاطر اینکه عقاید آنان را قبول ندارد، ستیز داشته باشد. بر همین اساس، در طول تاریخ پیروان ادیان و مکاتب دیگر (با رعایت حدود قانونی و شرعی) در جوامع اسلامی زندگی شرافتمندانهای را داشته و دارند، و از حقوق شهروندی نیز برخوردارند.
کتابنامه:
1-ابن هشام، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه
2- حدیدی، جواد، اسلام از نظر ولتر، بیروت، دار الفکر 1401ق
3- دایره المعارف اسلام، لیدن، مدخل تاریخ اسلام
4- زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، تهران، امیرکبیر 1369
5- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان 1329ق
6- عبدالحمیدی، حسین، اسلام و زندگی مسالمت آمیز در دنیای معاصر، فصلنامه کوثر، سال چهارم ش 5، بهار 1378
7- کوستاولویون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه هاشم حسینی، تهران کتابفروشی اسلامیه 1347ش
8- مصباح یزدی، محمدتقی، جهاد در قرآن، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی 1376
9- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسلان جونش، چ سوم، بیروت موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1409ش
[1]- آل عمران، 19
[2]- آل عمران، 85
[3]- انعام، 35
[4]- یونس، 99
[5]- هود، 28
[6]- نحل، 125
[7]- ابن هشام، السیره النبویه، ج 4، ص 70
[8]- المغازی، ج 1، ص 15
[9]- دایره المعارف اسلام، مدخل تاریخ اسلام
[10]- کارنامه اسلام، ص 25
[11]- اسلام از نظر ولتر، ص 87
[12]- اسلام و عرب، ج 1، ص 141
