ربا، یکی از محرّمات آیین اسلام است که قرآن کریم و روایات نبوی (ص) بر آن دلالت دارند و حرمت آن نزد فقیهان، از ضرورتهای دینی به شمار میرود، چنانکه صاحب جواهر بر آن تصریح دارد. ربا در ادیان گذشته، همچون دین یهود و مسیحیت نیز حرمت داشته است،گرچه تفاوتهایی در میان این دو آیین به چشم می‌خورد.
ربا در لغت، چنانکه صاحب مقاییس آورده، به معنای زیاده است.در لسان العرب نیز آمده است:
ربی: أی زاد و نما
یعنی، ربا به معنای زیاده و افزایش است!
بی‌تردید، هر زیادتی چنانکه معنای لغوی ربا اقتضا دارد، حرام نیست، بلکه با شرایط خاصّی حرام میشود. برای نمونه، زیاد سخن گفتن، بخشش زیاده و دانشاندوزی زیاد، هیچگاه حرام نیست، بلکه قرآن کریم و روایات، دلالت دارند که برخی از زیادتیها مطلوب و پسندیده نیز هستند.
خداوند در قرآن میفرماید:
«وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا في أَمْوالِ النَّاسِ فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُريدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ»
و آنچه [به قصد] ربا میدهید تا در اموال مردم، سود و افزایش بردارد، نزد خدا افزونی نمیگیرد، [ولی] آنچه را از- زکات در حالی که خشنودی خدا را خواستارید- دادید، پس آنان، همان فزونی یافتگاناند [و مضاعف میشوند].
معنای این آیه چنین است که اگر کسی در بذل و بخشش، قصدش آن است که اگر بیشتر برگیرد و این تعبیر معروف که «کاسه به جایی رود که قدح برگردد»، این قصد، موجب زیاده نزد خداوند نمیشود، ولی اگر قصدش از بخشش و هدیه، تقرّب به خداوند است، آن عمل پیش خداوند، چندبرابر میگردد.
پس زیادتی به صورت مطلق، حرام نیست و در این آیه، به صراحت، واژۀ «ربا» به کار رفته و در معنای غیر حرام آن، منظور شده است.
همچنین در روایات نیز ربا به معنای مطلق «زیاده» به کار رفته است. ربا، دو گونه است: ربایی که خورده میشود و ربایی که خورده نمیشود [یعنی حرام است]. آنچه خورده میشود، همان است که هدیه میدهی و از دادن آن، ثواب بیشتری داری. این ربایی است که خورده میشود (حلال است) و همان است که خداوند در آیۀ فرموده است، و آنچه خورده نمیشود، همان است که خداوند، از آن نهی کرده و بر آن، وعده آتش داده است.
فقیهان نیز بر این نکته تأکید دارند. صاحب جواهر الکلام مینویسد:
لیس المراد المحرّم مطلق الزیاده، کما هو معناه لغهً.
مراد از ربای حرام، هر زیادهای نیست که معنای لغوی ربا بر آن دلالت دارد.
در کتب فقهی، ربای حرام را دو قِسم میدانند:
بنابراین، اگر کالا با شمارش، خرید و فروش گردد (مانند: تخم مرغ که در برخی مناطق عددی معامله میشود) یا به مشاهده، معامله شود (مانند: خریدوفروش حیوانات)، دیگر در مقوله ربا قرار نمیگیرد.
فقیهان در حرمت این قِسم از ربا، نقد یا نسیه بودن را شرط نکردهاند، بلکه مطلقاً حکم بر حرمت آن دارند.
فقیهان، این قِسم را مطلقاً حرام میدانند و تفصیلی در آن قائل نشده‌اند.
فقیهان برای حرمت ربا به آیات و روایات متعددی، تمسّک نمودهاند.
آیات قرآن کریم: در قرآن کریم، و در سه سوره آیاتی؛ بر حرمت ربا دلالت دارد که به این شرحاند:
«فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذينَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَيْهِمْ طَيِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ كَثيراً*وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَكْلِهِمْ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ أَعْتَدْنا لِلْكافِرينَ مِنْهُمْ عَذاباً أَليماً»
پس به سزای ستمی که از یهودیان سر زد و به سبب آنکه [مردم را] بسیار از راه خدا باز داشتند، چیزهای پاکیزهای را که بر آنان حلال شده بود، حرام گردانیدیم، و [به سبب] ربا گرفتنشان – با آنکه از آن نهی شده بودند – و به ناروا مال مردم خوردنشان؛ و ما برای کافران آنان، عذابی دردناک آماده کرده‌ایم.
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَةً وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»
ای کسانی که ایمان آوردهاید، ربا را [با سودِ] چندین برابر مخورید و از خدا پروا کنید، باشد که رستگار شوید.
«الَّذينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ إِلاَّ كَما يَقُومُ الَّذي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ * يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ يُرْبِي الصَّدَقاتِ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثيمٍ * إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ * يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِيَ مِنَ الرِّبا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ * فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُون»
کسانی که ربا میخورند، [از گور] برنمیخیزند، مگر مانند برخاستن کسی که شیطان بر اثر تماس، آشفته سرش کرده است. این، بدان سبب است که آنان گفتند: «دادوستد، صرفاً مانند رباست»، و خداوند، داد و ستد را حلال، و ربا را حرام گردانیده است. پس هرکس، اندرزی از جانب پروردگارش بدو رسید و [از رباخواری] باز ایستاد، آنچه گذشته، از آنِ اوست و کارش به خدا واگذار میشود، و کسانی که [به رباخواری] باز گردند، آنان، اهل آتشاند و در آن، ماندگار خواهند بود.
خدا از [برکت] ربا میکاهد و بر صدقات میافزاید، و خداوند، هیچ ناسپاسِ گنهکاری را دوست نمیدارد. کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده و نمازبرپا داشته و زکات دادهاند، پاداش آنان، نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود، و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین میشوند. ای کسانی که ایمان آوردهاید، از خدا پرواکنید؛ و اگر مؤمنید، آنچه از ربا باقی مانده است، واگذارید و اگر چنین [نکردید]، به جنگ با خدا و فرستاده وی برخاستهاید، و اگر توبه کنید، سرمایههای شما از خودتان است. نه ستم میکنید و نه ستم میبینید.
روایات دینی: روایات فراوانی بر حرمت ربا دلالت دارند که به برخی از آنها اشاره میگردد:
– پیامبر خدا فرمود:
«شَرُّ الْمَكَاسِبِ كَسْبُ الرِّبَا»
بدترین داد و ستدها، داد و ستد آمیخته به رباست.
-پیامبر خدا فرمود:
«وَ مَنْ أَكَلَ الرِّبَا مَلَأَ اللَّهُ بَطْنَهُ مِنْ نَارِ جَهَنَّمَ بِقَدْرِ مَا أَكَلَ وَ إِنِ اكْتَسَبَ [مِنْهُ] مَالًا لَم يَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهُ شَيْئاً مِنْ عَمَلِهِ وَ لَمْ يَزَلْ فِي لَعْنَةِ اللَّهِ وَ الْمَلَائِكَةِ مَا كَانَ عَنهُ قِيرَاطٌ»
برای مطالعه موارد بیشتر میتوانید به تار نمای پروفسور علی احتشامی مراجعه نمایید.
PROFESSOR ALI EHTESHAMI | پروفسور علی احتشامی
https://profehteshami.com
