اتوکلاو یکی از تجهیزات ضروری و پراستفاده در آزمایشگاه‌ها، بیمارستان‌ها، و مراکز پزشکی است که برای استریل‌سازی انواع ابزارها و مواد به کار می‌رود. این دستگاه با استفاده از بخار آب تحت فشار، تمام میکروارگانیسم‌ها، باکتری‌ها، و ویروس‌ها را از بین می‌برد. استفاده صحیح از اتوکلاو، آشنایی با نحوه عملکرد آن و رعایت نکات ایمنی، هم برای بهره‌برداری بهتر از دستگاه و هم برای تضمین ایمنی کاربر، بسیار اهمیت دارد. در این مقاله، به بررسی نحوه کار با اتوکلاو و نکاتی که باید در استفاده از آن رعایت کرد می‌پردازیم.
اتوکلاوها به‌طور کلی از محفظه‌ای بسته تشکیل شده‌اند که بخار آب درون آن با فشار و دمای بالا جریان می‌یابد. مراحل عملکرد اتوکلاو را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد:
قبل از هر چیز، باید مطمئن شوید که ابزارها و موادی که قرار است استریل شوند، به درستی درون محفظه اتوکلاو چیده شده‌اند. مواردی که باید در این مرحله رعایت کنید:
پس از بارگذاری مواد، باید برنامه استریل‌سازی مناسب را با توجه به نوع مواد و ابزارهایی که قرار است استریل شوند، انتخاب کنید. بیشتر اتوکلاوها دارای برنامه‌های مختلفی هستند که شامل دما، فشار و مدت زمان متفاوتی هستند. برخی از مواردی که باید در این مرحله در نظر بگیرید:
پس از انتخاب برنامه مناسب، درب اتوکلاو را به‌درستی ببندید و مطمئن شوید که به‌طور کامل قفل شده است. سپس دستگاه را روشن کنید تا بخار آب به محفظه وارد شود و عملیات استریل‌سازی آغاز شود.
در طول فرآیند استریل‌سازی، بخار آب به محفظه تزریق می‌شود و دما و فشار به سطح مشخصی می‌رسد. معمولاً دمای محفظه به ۱۲۱ درجه سانتی‌گراد و فشار به ۱۵ PSI (پوند بر اینچ مربع) می‌رسد. این شرایط باعث می‌شود که تمامی میکروارگانیسم‌ها و باکتری‌ها از بین بروند.
پس از اتمام زمان استریل‌سازی، دستگاه به‌تدریج فشار و دمای محفظه را کاهش می‌دهد. برخی از اتوکلاوها دارای قابلیت خشک کردن مواد نیز هستند، که رطوبت باقی‌مانده را از مواد و ابزارها خارج می‌کند و آن‌ها را کاملاً خشک و استریل تحویل می‌دهد.
پس از اتمام فرآیند و اطمینان از کاهش کامل فشار، می‌توانید درب اتوکلاو را باز کنید و مواد استریل شده را خارج کنید. دقت کنید که مواد داغ هستند و باید با دستکش مخصوص آن‌ها را جابه‌جا کنید.
رعایت نکات ایمنی و روش‌های صحیح استفاده از اتوکلاو، از اهمیت بالایی برخوردار است. عدم توجه به این نکات می‌تواند باعث آسیب دیدن دستگاه، ناقص شدن فرآیند استریل‌سازی یا حتی خطرات جانی برای کاربر شود. در ادامه به برخی از مهم‌ترین نکات در استفاده از اتوکلاو اشاره می‌کنیم:
باید دما و فشار مناسب برای هر نوع ماده را بشناسید و بر اساس آن برنامه استریل‌سازی را انتخاب کنید. انتخاب نادرست دما و فشار می‌تواند باعث آسیب دیدن مواد یا ناقص شدن فرآیند استریل‌سازی شود.
برخی مواد مانند پلاستیک‌های حساس یا مواد شیمیایی خاص، قابل استریل‌سازی در دما و فشار بالای اتوکلاو نیستند. باید مطمئن شوید که مواد مورد نظر برای قرارگیری در اتوکلاو مناسب هستند.
اتوکلاوها نیاز به سرویس و نگهداری دوره‌ای دارند تا از عملکرد صحیح آن‌ها اطمینان حاصل شود. بررسی وضعیت واشرها، سیستم بخار و قسمت‌های الکترونیکی دستگاه باید به‌طور منظم انجام شود. توصیه می‌شود هر ۶ ماه یک بار دستگاه را سرویس کنید.
هنگام استفاده از اتوکلاو و به‌ویژه هنگام خارج کردن مواد استریل شده، از دستکش و عینک محافظ استفاده کنید. مواد داغ می‌توانند باعث سوختگی شوند و بخار خروجی ممکن است به چشم آسیب برساند.
هرگز قبل از کاهش کامل فشار محفظه، درب اتوکلاو را باز نکنید. باز کردن درب در زمانی که هنوز فشار درون محفظه بالا است، می‌تواند باعث انفجار بخار و ایجاد آسیب جدی شود.
مواد شیمیایی قابل اشتعال، منفجره یا گازهای فشرده نباید درون اتوکلاو قرار گیرند. این مواد ممکن است در دمای بالا واکنش دهند و باعث ایجاد آتش‌سوزی یا انفجار شوند.
بیش از حد استفاده کردن از اتوکلاو می‌تواند به دستگاه آسیب برساند. بهتر است دستگاه را به‌صورت پیوسته و مداوم برای ساعات طولانی استفاده نکنید و به آن زمان کافی برای خنک شدن و استراحت بدهید.
برای اطمینان از اینکه اتوکلاو به‌درستی کار می‌کند و فرآیند استریل‌سازی به‌طور کامل انجام می‌شود، می‌توانید از تست‌های مختلفی استفاده کنید:
این خطا معمولاً به دلیل نقص در سیستم کنترل فشار دستگاه یا پر بودن بیش از حد محفظه رخ می‌دهد. برای رفع این مشکل، باید محفظه را خالی کرده و سیستم کنترل فشار را بررسی کنید.
عدم رسیدن دمای محفظه به حد مورد نیاز می‌تواند به دلیل نقص در المنت حرارتی یا تنظیمات نادرست برنامه باشد. المنت‌ها را بررسی و برنامه استریل‌سازی را مجدداً تنظیم کنید.
اگر مواد پس از اتمام فرآیند هنوز مرطوب هستند، ممکن است مشکل از سیستم خشک‌کن دستگاه باشد. بررسی کنید که سیستم تخلیه بخار به‌درستی کار می‌کند و محفظه به‌طور کامل بسته شده است.
اتوکلاو یکی از بهترین ابزارها برای استریل‌سازی تجهیزات و مواد آزمایشگاهی است، اما استفاده صحیح از آن نیازمند آگاهی و دانش کافی درباره نحوه عملکرد و رعایت نکات ایمنی است. با رعایت نکات ذکر شده و بررسی منظم دستگاه، می‌توانید از عملکرد صحیح اتوکلاو و کیفیت بالای استریل‌سازی اطمینان حاصل کنید.
