حریق همان آتشی است که از کنترل خارج شده و خسارت جانی، مالی یا زیستمحیطی به همراه دارد. همه ما کموبیش با آتشسوزی آشنا هستیم، اما اینکه دقیقاً حریق چگونه شکل میگیرد، چه انواعی دارد و چطور میتوان جلوی آن را گرفت، موضوعیست که نیاز به شناخت بیشتری دارد. در این مقاله با تاریخچه آتش، اجزای اصلی ایجاد حریق، تفاوت حریق با احتراق، دستهبندی انواع آتشسوزیها و رفتار آتش صحبت میکنیم.
کلمه «حریق» در زبان فارسی برگرفته از ریشه عربی «حَرَقَ» به معنای سوختن و شعلهور شدن است. در ادبیات عمومی ممکن است آتش و حریق مترادف در نظر گرفته شوند، اما در علوم ایمنی و آتشنشانی، حریق به شرایطی گفته میشود که آتش از کنترل انسان خارج شده باشد و تهدیدی جدی برای جان، اموال یا محیط زیست ایجاد کند. به عبارت دیگر، هر آتشی حریق نیست؛ آتشی که در بخاری، شومینه یا اجاق روشن میکنیم، تا زمانی که در محدوده کنترل ماست، حریق محسوب نمیشود. تنها وقتی شعلهها گسترده شوند و نتوان آنها را مدیریت کرد، وضعیت از «آتش» به «حریق» تغییر پیدا میکند. این تمایز نشان میدهد که مفهوم حریق هم بُعد فیزیکی دارد و هم بُعد ایمنی و اجتماعی.
آتش از نخستین کشفیات مهم بشر بود که مسیر زندگی انسان را دگرگون کرد. کشف و مهار آتش به انسان امکان پختن غذا، گرم ماندن در فصول سرد و… را داد و بعدها به پایهگذاری برخی صنایع نیز کمک کرد. با این حال، همان آتشی که به پیشرفت بشر کمک کرد، میتواند بلای جان افراد باشد.
حوادثی مثل ریزش و آتشسوزی ساختمان پلاسکو، انفجار بندر شهید رجایی در بندر عباس یا حوادثی از این قبیل که در گذشته اتفاق افتادند، همگی بر موضوع اهمیت درک رفتار آتش و ایجاد راهکارهایی برای پیشگیری و مهار آن تاکید میکنند.
برای درک بهتر مفهوم حریق، باید اجزای تشکیلدهنده آن را شناخت. مثلث حریق مدلیست که سه عامل اصلی ایجاد آتش را نشان میدهد: سوخت، اکسیژن و حرارت. نبود هر یک از این عوامل باعث میشود آتشسوزی شکل نگیرد یا خاموش شود.
سوخت میتواند شامل هر مادهای باشد که قابلیت واکنش شیمیایی با اکسیژن و تولید حرارت را داشته باشد؛ مانند چوب، کاغذ، پارچه، بنزین، گاز یا حتی برخی فلزات خاص. نوع سوخت تأثیر زیادی بر شدت و نوع حریق دارد.
اکسیژن موجود در هوا یکی از اجزای حیاتی حریق است. غلظت معمولی اکسیژن در جو ۲۱ درصد بوده که برای شعلهور شدن مواد کافی است. کاهش یا حذف اکسیژن یکی از روشهای اصلی خاموش کردن آتش به شمار میرود.
برای شروع واکنش احتراق، وجود منبع حرارتی ضروریست. این حرارت میتواند از جرقه الکتریکی، شعله باز، تماس با سطح داغ یا حتی واکنشهای شیمیایی بهوجود آید.
با گذشت زمان، متخصصان دریافتند که سه عامل سوخت، اکسیژن و حرارت بهتنهایی کافی نیستند و باید عامل چهارمی نیز در نظر گرفته شود؛ بنابراین عامل چهارمی به نام واکنش زنجیرهای شناخته شد. این عامل بهصورت مولکولی ادامهدار بوده و باعث پایداری شعله میشود. حذف هر یک از این چهار ضلع، کل فرآیند آتشسوزی را متوقف خواهد کرد.
احتراق یک پدیده شیمیایی طبیعیست که طی آن ماده سوختنی با اکسیژن واکنش داده و گرما و نور تولید میکند. این واکنش میتواند کنترلشده باشد، مانند سوختن گاز در اجاق یا بنزین در موتور خودرو. اما حریق زمانی اتفاق میافتد که همین فرآیند احتراق از کنترل خارج شود و پیامدهای ناخواسته داشته باشد. بنابراین، هر حریق نوعی احتراق است، ولی هر احتراق الزاماً حریق نیست. این تفاوت ساده اما اساسی، پایه بسیاری از مطالعات مهندسی ایمنیست.
برای طراحی تجهیزات ایمنی و انتخاب روش صحیح اطفای حریق، شناخت نوع آتش اهمیت حیاتی دارد. استاندارد NFPA آتشسوزیها را در پنج کلاس اصلی دستهبندی کرده است:
کلاس A: حریق مواد جامد معمولی مانند چوب، کاغذ، پارچه و پلاستیک.
کلاس B: حریق مایعات و گازهای قابل اشتعال نظیر بنزین، الکل و رنگ.
کلاس C: حریق تجهیزات و وسایل برقی که خطر برقگرفتگی دارند.
کلاس D: حریق فلزات قابل اشتعال مانند سدیم، منیزیم و پتاسیم.
کلاس K: حریق ناشی از روغنها و چربیهای آشپزی، مخصوصاً در آشپزخانههای صنعتی.
شناخت این دستهبندی کمک میکند بدانیم برای هر نوع آتش چه خاموشکنندهای مناسب است. مثلا استفاده از آب برای حریق کلاس C نهتنها مؤثر نیست، بلکه میتواند منجر به برقگرفتگی شود.
حریق یک پدیده پویا است و مراحل مشخصی دارد:
مرحله آغاز (Ignition): ورود انرژی اولیه باعث اشتعال سوخت میشود.
مرحله رشد (Growth): شعلهها بزرگتر میشوند و حرارت محیط به سرعت بالا میرود.
مرحله گسترش کامل (Fully Developed): کل فضا درگیر شعله شده و دما به اوج میرسد.
مرحله خاموشی (Decay): با کاهش یا اتمام سوخت، شعلهها رو به خاموشی میروند.
فراموش نکنید که این رفتار ممکن است تحت تأثیر جریان هوا، معماری فضا، میزان تهویه و نوع مواد موجود قرار بگیرد. به همین دلیل، مهندسان ایمنی هنگام طراحی سیستمهای اعلام و اطفا باید دینامیک حریق را در محیط شبیهسازی کنند.
حریق پدیدهایست که میتواند در چند دقیقه شرایط عادی را به بحرانی جدی تبدیل کند. شناخت اجزای تشکیلدهنده آتش، آشنایی با طبقهبندیها و درک رفتار آن، ابزارهای مهمی برای پیشگیری و مقابله محسوب میشوند. فناوریهای جدید هم اگرچه کمک بزرگی به ایمنی کردند، اما همچنان نقش اصلی بر عهده آموزش، فرهنگسازی و آمادگی انسانهاست. پیشگیری همیشه کمهزینهتر و مؤثرتر از مقابله با حریق در هنگام وقوع است.
