در مطالب قبل به خواص سوره ها و طریقه ختم قرآن کریم پرداختیم. همچنین در مورد هفت سلام قرآنی توضیح دادیم. در ادامه به تفسیر سوره بقره می پردازیم.
سوره بقره با ۲۸۶ آیه بزرگترین سوره قرآن است. در ادامه تفسیر این سوره را می خوانیم.
نکات تفسیری سوره بقره در تفسیر المیزان
۱۸۰ نکته تفسیری سوره بقره
سورة البقرة 2مدنيه
بسم الله الرحمن الرحيم
الم [ بقرة 1 ]ذلك الكتاب لا ريب فيه هدى للمتقين [ بقرة 2 ]الذين يؤمنون بالغيب ويقيمون الصلاة ومما رزقناهم ينفقون [ بقرة 3 ]والذين يؤمنون بما أنزل إليك وما أنزل من قبلك وبالآخرة هم يوقنون [ بقرة 4 ]أولئك على هدى من ربهم وأولئك هم المفلحون [ بقرة 5 ]
1. هدى للمتقين : هدایت و ضلالت قرآن(یهدی به کثیرا و یضل به کثیرا): هدایت قرآن هدایت متاخری است که برای متقین فراهم می شود و ضلال متاخری است که پس از هدایت متقدم برای کافران حاصل می شود(فزادهم الله مرضا-ختم الله علی قلوبهم) للکافرین الفاسقین
2. أولئك على هدى من ربهم : اما هدایت رب هدایت نخستین و متقدم است که برای همگان چه متقین و چه کافران حاصل بوده است و متقین آن هدایت را حفظ کرده و ارتقا بخشیده اند: (کانوا - کائنین علی هدی من ربهم و انهم انتفعوا بهدایه الله الفطریه الذی عمّت المومن و الکافر و لکن الکافر لم ینتفع به فصار ذا مرض(فی قلوبهم مرض)
3. الذين يؤمنون بالغيب ..: در این آیات پنج صفت برای متقین ذکر شده است که همۀ آنها را باید نتایج پایبندی به فطرت اصیل و هدایت تکوینی و متقدم الهی دانست. یعنی هر انسانی که بر اساس دستور و هدایت فطرت الهی خود رفتار کند به این پنج صفت آراسته می شود بدون آن که نیازی به هدایت ثانوی دین داشته باشد. این پنج صفت که در آیه سه و چهار بیان شده عبارتند از: ایمان به خداوند؛ برپایی نماز به معنای خضوع در برابر خداوند؛ ایمان به پیامبران؛ اعتقاد به معاد
4. مراتب و درجات رستگاران: مخبتین، محسنین، مخلصین،مقربین، صالحین، مطهرین و..
5. اصناف زیانکاران: ظالمين، فاسقين، خاسرين، الغاوين، ضالين و.. باید دانست که این عناوین که در جای جای قرآن برای توصیف این دو گروه بکار رفته صرف تنوع تعبیر نیست بلکه حکایت از حقایق روحی متفاوت و مقامات معنوی است که هریک دارای آثار خاص و منشأ احکام و پیامدهای ویژه است
إن الذين كفروا سواء عليهم أأنذرتهم أم لم تنذرهم لا يؤمنون [ بقرة 6 ]ختم الله على قلوبهم وعلى سمعهم وعلى أبصارهم غشاوة ولهم عذاب عظيم [ بقرة 7]
6. مراتب کفر: کفر مانند ایمان مراتب دارد و در آیه 6 مراد از «الذین کفروا» و نیز در سراسر قرآن، کفار قریش اند مگر این که قرینه ای خلاف آن را ثابت کند به قرینه سواء انذرتهم و نیز ختم الله. در روایت هم این عنوان به کفر جحود تعبیر شده است.
ومن الناس من يقول آمنا بالله وباليوم الآخر وما هم بمؤمنين [ بقرة 8 ]يخادعون الله والذين آمنوا وما يخدعون إلا أنفسهم وما يشعرون [ بقرة 9 ]في قلوبهم مرض فزادهم الله مرضا ولهم عذاب أليم بما كانوا يكذبون [ بقرة 10 ]وإذا قيل لهم لا تفسدوا في الارض قالوا إنما نحن مصلحون [ بقرة 11 ]ألا إنهم هم المفسدون ولكن لا يشعرون [ بقرة 12 ]وإذا قيل لهم آمنوا كما آمن الناس قالوا أنؤمن كما آمن السفهاء ألا إنهم هم السفهاء ولكن لا يعلمون [ بقرة 13 ]وإذا لقوا الذين آمنوا قالوا آمنا وإذا خلوا إلى شياطينهم قالوا إنا معكم إنما نحن مستهزئون [ بقرة 14 ]الله يستهزئ بهم ويمدهم في طغيانهم يعمهون [ بقرة 15 ]أولئك الذين اشتروا الضلالة بالهدى فما ربحت تجارتهم وما كانوا مهتدين [ بقرة 16 ]مثلهم كمثل الذي استوقد نارا فلما أضاءت ما حوله ذهب الله بنورهم وتركهم في ظلمات لا يبصرون [ بقرة 17 ]صم بكم عمي فهم لا يرجعون [ بقرة 18 ]أو كصيب من السماء فيه ظلمات ورعد وبرق يجعلون أصابعهم في آذانهم من الصواعق حذر الموت والله محيط بالكافرين [ بقرة 19 ]يكاد البرق يخطف أبصارهم كلما أضاء لهم مشوا فيه وإذا أظلم عليهم قاموا ولو شاء الله لذهب بسمعهم وأبصارهم إن الله على كل شئ قدير[ بقرة 20 ]
يا أيها الناس اعبدوا ربكم الذي خلقكم والذين من قبلكم لعلكم تتقون [ بقرة 21 ]الذي جعل لكم الارض فراشا والسماء بناء وأنزل من السماء ماء فأخرج به من الثمرات رزقا لكم فلا تجعلوا لله أندادا وأنتم تعلمون [ بقرة 22 ]وإن كنتم في ريب مما نزلنا على عبدنا فأتوا بسورة من مثله وادعوا شهداءكم من دون الله إن كنتم صادقين [ بقرة 23 ]فإن لم تفعلوا ولن تفعلوا فاتقوا النار التي وقودها الناس والحجارة أعدت للكافرين [ بقرة 24 ]وبشر الذين آمنوا وعملوا الصالحات أن لهم جنات تجري من تحتها الانهار كلما رزقوا منها من ثمرة رزقا قالوا هذا الذي رزقنا من قبل وأتوا به متشابها ولهم فيها أزواج مطهرة وهم فيها خالدون [ بقرة 25 ]
7. اعجاز قرآن به هر سوره ای است و ممکن است من مثله اشاره به پیامبر امی باشد
8. انسان هم وقود است و هم موقود علیه. یعنی انسان به آتشی که خود بر می فروزد می سوزد. و در قیامت آن چه در دنیا فراهم کرده به او می رسد. البته با این تفاوت که برای اهل بهشت مزیدی از سوی خداوند می رسد «و لدینامزید»
إن الله لا يستحيي أن يضرب مثلا ما بعوضة فما فوقها فأما الذين آمنوا فيعلمون أنه الحق من ربهم وأما الذين كفروا فيقولون ماذا أراد الله بهذا مثلا يضل به كثيرا ويهدي به كثيرا وما يضل به إلا الفاسقين [ بقرة 26 ]الذين ينقضون عهد الله من بعد ميثاقه ويقطعون ما أمر الله به أن يوصل ويفسدون في الارض أولئك هم الخاسرون [ بقرة 27 ]
9. اضلال فاسقین: اشاره به اضلال ثانوی در نتیجه عمل فسق است
10. هدایت و ضلال: در قرآن دو عنوانی هستند که تمام مراتب و آثار کرامت و خذلان را که به اهل سعادت و شقاوت می رسد پوشش می دهند
11. حال سعداء : حیات طیبه، تایید به روح ایمان، خروج از ظلمات به نور، داشتن نوری که با آن راه می روند، ولایت خدا بر آنها، نداشتن خوف و حزن، استجابت دعایشان، و یاد خدا نسبت به آنها، و نزول ملائکه بر آنها با بشارت
12. حال اشقیاء: ختم و طمس و غشاوه و اغلال و سد و قرین شیطانی و تزیین اعمال و استدراج و املاء و مکر و عمه
13. از اوصاف بالا فهمیده می شود که انسان در این دنیا دارای حیات دیگر و لایه پنهانی از زندگی است که امروز برایش آشکار نیست و پس از مرگ آثارش را می یابد. ایه: لقد کنت فی غفله من هذا فکشفنا عنک غطاءک کافی است که واقعیت داشتن امروز آن چه بعد مکشوف می شود را ثابت کند.
14. واژه فسق: از ابداعات قرآن است
كيف تكفرون بالله وكنتم أمواتا فأحياكم ثم يميتكم ثم يحييكم ثم إليه ترجعون [ بقرة 28]هو الذي خلق لكم ما في الارض جميعا ثم استوى إلى السماء فسواهن سبع سماوات وهو بكل شئ عليم [ بقرة 29 ]
15. آیه 28: اشاره به مراحل سیر انسان از آغاز تکوین است تا پایان آن و ذکر مواهب تکوین و تشریع. انسان موجودی است که از زمین پیدا شد و با طی مراحل تکامل به حیاتی برتر می رسد. و به خدا می پیوندد.
16. از این آیه وجود برزخ میان دنیا و آخرت قابل اثبات است.(زیرا ثم یحییکم اشاره به حیاتی پیش از قیامت که با ثم الیه ترجعون به آن اشاره شده می باشد). موت های دوگانه در این آیه با اماته در آیة «امتنا اثنتین» فرق دارد زیرا اماته بر خلاف موت مسبوق به احیاء است.
17. از این که استوی الی السماء در سیاق بیان نعمت ها بر انسان آمده روشن می شود که این استواء و تسویه سبع سماوات هم بخاطر انسان بوده است.
وإذ قال ربك للملائكة إني جاعل في الارض خليفة قالوا أتجعل فيها من يفسد فيها ويسفك الدماء ونحن نسبح بحمدك ونقدس لك قال إني أعلم ما لا تعلمون [ بقرة 30 ]وعلم آدم الاسماء كلها ثم عرضهم على الملائكة فقال أنبئوني بأسماء هؤلاء إن كنتم صادقين [ بقرة 31 ]قالوا سبحانك لا علم لنا إلا ما علمتنا إنك أنت العليم الحكيم [ بقرة 32 ]قال يا آدم أنبئهم بأسمائهم فلما أنبأهم بأسمائهم قال ألم أقل لكم إني أعلم غيب السماوات والارض وأعلم ما تبدون وما كنتم تكتمون [ بقرة 33 ]
18. خلافت انسان به معنی مستخلف عنه بودن انسان در همه صفات الهی با اطلاع فرشتگان از آینده انسان مورد سوال آنها قرار گرفت و گفتند این خلافت که در حقیقت تسبیح الهی است را ما انجام می دهیم.
19. ما لا تعلمون و غیب سماوات و ارض اشاره به علم اسماء است که فرشتگان از وجود آن بی اطلاع بودند نه از آگاهی آدم نسبت به آنها. (پس علم اسماء با آسمانها و زمین و غیب آنها مرتبط است)
20. ضمیر هُم در ثم عرضهم روشن می کند که اسماء حقایقی بودند زنده و دارای عقل که تحت حجاب غیب بودند و تعلیم آدم هم از نوع علوم عادی ما یا علم به لغات نبوده و گرنه برای او تفضیلی بر ملائک به حساب نمی آمده است. پس علمی بوده که فقط برای انسان ممکن بوده نه برای ملائکه
21. الاسماء که با کلها تاکید شده عموم و شمول کاملش را نشان می دهد و اضافة غیب به سماء و ارض غایب بودن آنها را از آسمان و زمین و عالم کون حکایت می کند. و در نتیجه با خزائن کل شیی که نزد خداوند است منطبق بوده و اشاره به مراتب عالی تر حقایق است که حقایقی هستند در عالم بالاتر و محفوظ عندالله که هر چه در جهان است تنزل آنها و نشات گرفته از نور آنهاست.
22. ماتبدون و ماتکتمون دو قسم از غیب نسبی است که با توجه به اعلم غیب السماوات و الارض جزو سماوات و ارض به حساب می آیند.
23. تکتمون اشاره به اباء ابلیس از سجده است که پس از اطلاع از مقام آدم صورت گرفت پس این جمله پس از اعلام خلافت آدم و آیه مالاتعلمون صادر شده است.
وإذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبليس أبى واستكبر وكان من الكافرين [ بقرة 34 ]
24. کان من الکافرین اشاره به قوم ابلیس یعنی جن اند که قبل از انسان خلق شدند
وقلنا يا آدم اسكن أنت وزوجك الجنة وكلا منها رغدا حيث شئتما ولا تقربا هذه الشجرة فتكونا من الظالمين [ بقرة 35 ]فأزلهما الشيطان عنها فأخرجهما مما كانا فيه وقلنا اهبطوا بعضكم لبعض عدو ولكم في الارض مستقر ومتاع إلى حين [ بقرة 36 ]فتلقى آدم من ربه كلمات فتاب عليه إنه هو التواب الرحيم [ بقرة 37 ]قلنا اهبطوا منها جميعا فإما يأتينكم مني هدى فمن تبع هداي فلا خوف عليهم ولا هم يحزنون [ بقرة 38 ]والذين كفروا وكذبوا باياتنا أولئك أصحاب النار هم فيها خالدون [ بقرة 39 ]
25. داستان تعلیم اسماء فقط یک جا آمده و داستان سجود در چندین جا و داستان جنت آدم در سه جا: بقره، اعراف و طه:
في سورة الأعراف. قال الله تعالى: «وَ يا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلا مِنْ حَيْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونا مِنَ الظَّالِمِينَ. فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطانُ لِيُبْدِيَ لَهُما ما وُورِيَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما وَ قالَ: ما نَهاكُما رَبُّكُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونا مِنَ الْخالِدِينَ. وَ قاسَمَهُما إِنِّي لَكُما لَمِنَ النَّاصِحِينَ. فَدَلَّاهُما بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا يَخْصِفانِ عَلَيْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ ناداهُما رَبُّهُما أَ لَمْ أَنْهَكُما عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَكُما إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُما عَدُوٌّ مُبِينٌ. قالا: رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ. قالَ: اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى حِينٍ. قالَ: فِيها تَحْيَوْنَ وَ فِيها تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُونَ»: الآيات 19، 25.
و في سورة طه. قال الله تعالى: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً. وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبى. فَقُلْنا يا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَكَ وَ لِزَوْجِكَ فَلا يُخْرِجَنَّكُما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقى. إِنَّ لَكَ أَلَّا تَجُوعَ فِيها وَ لا تَعْرى، وَ أَنَّكَ لا تَظْمَؤُا فِيها وَ لا تَضْحى. فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطانُ قالَ: يا آدَمُ هَلْ أَدُلُّكَ عَلى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْكٍ لا يَبْلى. فَأَكَلا مِنْها فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا يَخْصِفانِ عَلَيْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ عَصى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى. ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَيْهِ وَ هَدى. قالَ: اهْبِطا مِنْها جَمِيعاً بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً فَمَنِ اتَّبَعَ هُدايَ فَلا يَضِلُّ وَ لا يَشْقى. وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى. قالَ: رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً. قالَ: كَذلِكَ أَتَتْكَ آياتُنا فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنْسى».
26. جاعل فی الارض خلیفه: روشن می کند که آمدن به زمین هدف خلقت بوده و دوره جنت برای امتحان بوده است و آنها باید برای رسیدن به زمین این سیر را از خلقت و حضور در بهشت و خوردن میوه و در نتیجه آن ظهور سوأه طی می کردند تا به زمین بیایند.
27. لیبدی ما وری عنهما: نشان می دهد که آنها در جنت به بعد حیوانی خود واقف نبودند و هنوز حیات روحانی بر آنها غالب بوده است.
28. ظهور عورت نمادی از نیازهای حیوانی آنها بوده که نیاز به تغذیه و نمو هم با آن همراه است. یعنی آدم در جنت هنوز از عالم روحانی منقطع نشده بود و سواتشان برایشان مُواری و مخفی بود و تنها پس از خوردن از درخت بود که بعد حیوانی ظهور کرد و آنها به نیازهای حیوانی توجه پیدا کردند. پس با اکل شجره و ظهور سوات حیات دنیایی قطعی شد و پذیرش توبه هم آنان را به جنت باز نگرداند.
29. تمام همً ابلیس ابداء سوات آنها بوده و بیدار کردن بعد تمایلات حیوانی آنها که نتیجه اش هبوط به زمین و آغاز زندگی زمینی است.
30. با اکل از شجره و ظهور سوات که با وسوسه شیطان صورت گرفته این سیر پیش رفته و آدم و حوا به حیات دنیایی که با مشقت همراه است مشقت تامین ما یحتاج زندگی دنیایی رسیدند
31. پس دوره جنت برای اختبار و ابداء سوآت بوده که تمایز آنها از فرشتگان به آنها نشان داده شود و در معرض وسوسه و غفلت از خدا بودن را ببینند و نیز بازگشت به خدا و توبه را آموزش ببینند.
32. «فنسی و لم نجد له عزما»: نسیان عهد توسط آدم اشاره به چه پیمانی است؟ عدم اکل شجره یا دشمنی شیطان یا عهد عمومی که از همه انسان ها گرفته شده است؟ احتمال اول منتفی است چون در زمان وسوسه آنها غافل از دستور خدا نبودند و دوم هم ضعیف است چون دشمنی به آدم اختصاص نداشته است. احتمال سوم که پیمان ربوبیت و عبودیت بوده مقبول است و به این ترتیب با آیه من اعرض عن ذکری منطبق خواهد بود. پس پیمان عدم غفلت و فراموشی خداست و با وجود این حال انسان در زندگی دچار فشار و سختی نمی شود چون همه را از خدا می بیند و با غفلت از خداست که در هر ناکامی دچار یاس و سرخوردگی می شود و مشقت و معیشت ضنک او را فرا می گیرد.
33. تکونا من الظالمین: یعنی ظلم به خودتان نه ظلم به خدا واز این رو معصیت خدا نبوده و نهی از اکل هم ارشادی بوده است نه مولوی ارشاد به مشقات و مشکلات بعدی آن. و گرنه نهی مولوی برای امر مقدر از پیش که علت هبوط به زمین است پذیرفته نیست. اگر نهی مولوی بود باید با پذیرش توبه آثارش زایل می شد در حالی که اخراج از بهشت جبران نشد.
34. فسجدوا:آدم به عنوان موجود ارضی مسجود ملائک شده و هر چند آدم مسجود بوده ولی این حکم به همه بشر تعلق دارد و آدم ع به عنوان نمونه مسجود قرار گرفت.
35. توبه انسان محفوف به دو توبه از خداوند است یکی توفیق توبه و دیگری پذیرش آن
36. پذیرش توبه آدم بازگشت او به طریق عبودیت است. و این که با وجود هبوط به زمین و استقرار بعد زمینی در او، راه عروج سماوی برایش گشوده است.
37. از این که فرمود در زمین شما دچار بلایا می شوید معلوم می شود که جنت در زمین نبوده و سماوی بوده است. البته غیر از جنت آخرت بوده است
38. گفته شد که نهی ارشادی بوده است و ظلم و معصیت و غوایت به معنی ارتکاب گناه نیست زیرا ظلم بر خودش بوده نه بر خدا و معصیت هم عدم انفعال از امر است که این جا ارشادی است و غوایت هم عدم رعایت تدبیر درست در معیشت است. و توبه هم بازگشت به مسیر درست است. تبدیل ظلم به مشقت در جای دیگر هم نشان می دهد که نتیجه تخلف آدم همان ابتلا به مشقت حیات دنیایی است.
يا بني إسرائيل اذكروا نعمتي التي أنعمت عليكم وأوفوا بعهدي أوف بعهدكم وإياي فارهبون [ بقرة 40 ]وآمنوا بما أنزلت مصدقا لما معكم ولا تكونوا أول كافر به ولا تشتروا باياتي ثمنا قليلا وإياي فاتقون [ بقرة 41 ]ولا تلبسوا الحق بالباطل وتكتموا الحق وأنتم تعلمون [ بقرة 42 ]وأقيموا الصلاة وآتوا الزكاة واركعوا مع الراكعين [ بقرة 43 ]أتأمرون الناس بالبر وتنسون أنفسكم وأنتم تتلون الكتاب أفلا تعقلون [ بقرة 44 ]
39. در طی صد و چند آیه خداوند قوم یهود را مورد عتاب و سرزنش قرار می دهد و ناسپاسی آنها را در برابر نعمت های فراوانی که خداوند به آنها داده گوشزد می کند. در این آیات به دوازده داستان از قصص بنی اسرائیل اشاره شده است.
واستعينوا بالصبر والصلاة وإنها لكبيرة إلا على الخاشعين [ بقرة 45 ]الذين يظنون أنهم ملاقوا ربهم وأنهم إليه راجعون [ بقرة 46 ]
40. ضمیر انها به صلات بر می گردد به جهت تناسب نماز با خشوع در روایت است که: «و الخاشع: الذليل في صلاته المقبل عليها،»
41. تفسیر صبر به صوم از باب مصداق و جری است
42. ملاقات خداوند یا اشاره به قیامت است که در این صورت استفاده از ظن بجای علم برای تذکر این نکته است که حتی ظن به قیامت هم برای ایجاد خشوع کافی است.دراین صورت این آیه با ایه: «فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً»: الكهف- 110 مضمون واحدی خواهند داشت. و اگر ملاقات لقائی باشد که در سوره اعراف متذکر می شویم مشکلی پیش نمی آید؟
يا بني إسرائيل اذكروا نعمتي التي أنعمت عليكم وأني فضلتكم على العالمين [ بقرة 47 ]واتقوا يوما لا تجزي نفس عن نفس شيئا ولا يقبل منها شفاعة ولا يؤخذ منها عدل ولا هم ينصرون [ بقرة 48 ]
43. آیه فوق و آیاتی مانند: «وَ الْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ،: الانفطار- 19، و قال: «وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ»: البقرة- 166، و قال «وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادى كَما خَلَقْناكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ تَرَكْتُمْ ما خَوَّلْناكُمْ وَراءَ ظُهُورِكُمْ وَ ما نَرى مَعَكُمْ شُفَعاءَكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكاءُ، لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَ ضَلَّ عَنْكُمْ ما كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ»: الأنعام- 94، و قال: «هُنالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ»: يونس- 30 روشن می سازد که در آخرت راهی برای فرار از عذاب و نتایج اعمال از آن گونه که در دنیا در محاکم و دربارها وجود داشته وجود ندارد. و آیاتی مثل: «يَوْمٌ لا بَيْعٌ فِيهِ، وَ لا خُلَّةٌ، وَ لا شَفاعَةٌ»: البقرة- 254، و قال: «يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً»: الدخان- 41، و قال: «يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِينَ ما لَكُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ»: المؤمن- 33، و قال: «ما لَكُمْ لا تَناصَرُونَ بَلْ هُمُ الْيَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ»: الصافات- 26، و قال: «وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَضُرُّهُمْ وَ لا يَنْفَعُهُمْ وَ يَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا يَعْلَمُ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ»: يونس- 18، و قال: «ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لا شَفِيعٍ يُطاعُ»: المؤمن- 18، و قال: فَما لَنا مِنْ شافِعِينَ وَ لا صَدِيقٍ حَمِيمٍ»: الشعراء- 101
44. اما اصل شفاعت در قرآن نفی نشده بلکه در آیاتی مورد تایید قرارگرفت است:
«لَيْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِيٌّ وَ لا شَفِيعٌ»: الأنعام- 51، و قال تعالى: «قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِيعاً»: الزمر- 44، و قال تعالى: «لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ، يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ»: البقرة- 255، و قال تعالى: «إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ ما مِنْ شَفِيعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ»: يونس- 3، و قال تعالى: «وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ»: الأنبياء- 28، و قال: «وَ لا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ»: الزخرف- 86، و قال: «لا يَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً»: مريم- 87، و قال تعالى:َوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِيَ لَهُ قَوْلًا، يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً»: طه- 110، و قال تعالى: «وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ»: السبا- 23، و قال تعالى: «وَ كَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّماواتِ لا تُغْنِي شَفاعَتُهُمْ شَيْئاً إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَرْضى»: النجم- 26،
45. دو آیه اول آن را به خداوند اختصاص می دهد و آیات بعد آن را منوط به اذن خدا و رضایتش می داند. در نتیجه جمع میان آیات نافی و آیات مثبت برای خدا و برای غیر خدا این است که شفاعت استقلالا از خداست و هر شفاعت دیگری با اعطای خداوند ممکن است.
و این روش قرآن در همه کمالات است که آنها را از غیر خدا نفی می کند و برای دیگران با تملیک خدا اثبات می کند. همین روش درمورد علم غیب هم تکرار شده است:
قال تعالى: «قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَيْبَ»: النمل- 65، و قال تعالى: «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلَّا هُوَ»: الأنعام- 59 و قال تعالى: «عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ»: الجن- 27.
وإذ نجيناكم من آل فرعون يسومونكم سوء العذاب يذبحون أبناءكم ويستحيون نساءكم وفي ذلكم بلاء من ربكم عظيم [ بقرة 49 ]وإذ فرقنا بكم البحر فأنجيناكم وأغرقنا آل فرعون وأنتم تنظرون [ بقرة 50 ]وإذ واعدنا موسى أربعين ليلة ثم اتخذتم العجل من بعده وأنتم ظالمون [ بقرة 51 ]ثم عفونا عنكم من بعد ذلك لعلكم تشكرون [ بقرة 52 ]وإذ آتينا موسى الكتاب والفرقان لعلكم تهتدون [ بقرة 53 ]وإذ قال موسى لقومه يا قوم إنكم ظلمتم أنفسكم باتخاذكم العجل فتوبوا إلى بارئكم فاقتلوا أنفسكم ذلكم خير لكم عند بارئكم فتاب عليكم إنه هو التواب الرحيم [ بقرة 54 ]
46. در 142 اعراف، این وعده به صورت سی روز آمده که بعد با ده روز دیگر تکمیل شده است.
47. خطاب آیات به همه بنی اسرائیل است ولی معلوم است که همه آنها گوساله پرست نشدند و همه در قتل انبیاء دست نداشتند ولی چون قومی یکپارچه بودند و همه به این اعمال راضی بودند این اطلاق ها عام آمده است.
48. دستور قتل هم برای کسانی بوده که گوساله پرست شدند نه برای همه و از جملة: فتاب علیکم فهمیده می شود که قبل از کشته شدن همة گناهکاران توبه آنها پذیرفته شد. و معلوم می شودکه دستور امتحانی بوده مثل دستور کشتن اسماعیل.
49. طبق روایتی جملة: ذلکم خیر لکم کلام الهی بوده که جبرئیل به موسی گفت که به مردم بگوید که توبه آنها پذیرفته شده و از کشتن دست بکشندکه این بهتر است از کشتن همدیگر.
وإذ قلتم يا موسى لن نؤمن لك حتى نرى الله جهرة فأخذتكم الصاعقة وأنتم تنظرون [ بقرة 55 ]ثم بعثناكم من بعد موتكم لعلكم تشكرون [ بقرة56]وظللنا عليكم الغمام وأنزلنا عليكم المن والسلوى كلوا من طيبات ما رزقناكم وما ظلمونا ولكن كانوا أنفسهم يظلمون [ بقرة 57 ]وإذ قلنا ادخلوا هذه القرية فكلوا منها حيث شئتم رغدا وادخلوا الباب سجدا وقولوا حطة نغفر لكم خطاياكم وسنزيد المحسنين [ بقرة 58 ]فبدل الذين ظلموا قولا غير الذي قيل لهم فأنزلنا على الذين ظلموا رجزا من السماء بما كانوا يفسقون [ بقرة 59 ]وإذ استسقى موسى لقومه فقلنا اضرب بعصاك الحجر فانفجرت منه اثنتا عشرة عينا قد علم كل أناس مشربهم كلوا واشربوا من رزق الله ولا تعثوا في الارض مفسدين [ بقرة 60 ]وإذ قلتم يا موسى لن نصبر على طعام واحد فادع لنا ربك يخرج لنا مما تنبت الارض من بقلها وقثائها وفومها وعدسها وبصلها قال أتستبدلون الذي هو أدنى بالذي هو خير اهبطوا مصرا فإن لكم ما سألتم وضربت عليهم الذلة والمسكنة وباءوا بغضب من الله ذلك بأنهم كانوا يكفرون بايات الله ويقتلون النبيين بغير الحق ذلك بما عصوا وكانوا يعتدون [ بقرة 61 ]
إن الذين آمنوا والذين هادوا والنصارى والصابئين من آمن بالله واليوم الآخر وعمل صالحا فلهم أجرهم عند ربهم ولا خوف عليهم ولا هم يحزنون[ بقرة 62 ]
50. الذین آمنوا یعنی ایمان ظاهری. پس صرف تسمیه به ایمان و مومن بودن برای سعادت و رهایی از عذاب کافی نیست. بلکه ملاک ایمان و عمل صالح است. «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً» الفتح- 29،
وإذ أخذنا ميثاقكم ورفعنا فوقكم الطور خذوا ما آتيناكم بقوة واذكروا ما فيه لعلكم تتقون [ بقرة 63 ]ثم توليتم من بعد ذلك فلولا فضل الله عليكم ورحمته لكنتم من الخاسرين [ بقرة 64 ]
51. رفع کوه طور برای ترساندن آنها بوده تا بر عهدشان که اول آیه آمده پای بند باشند و این از معجزات بوده و نمی توان آن را حمل بر خم شدن سرکوه و ترسیدن کسانی که در پای کوه زندگی می کردند نمود زیرا برخلاف فصاحت و بلاغت کلام و از بین رفتن اعتماد به ظهورات کلام می شود
ولقد علمتم الذين اعتدوا منكم في السبت فقلنا لهم كونوا قردة خاسئين [ بقرة 65 ]فجعلناها نكالا لما بين يديها وما خلفها وموعظة للمتقين [ بقرة 66 ]
وإذ قال موسى لقومه إن الله يأمركم أن تذبحوا بقرة قالوا أتتخذنا هزوا قال أعوذ بالله أن أكون من الجاهلين [ بقرة 67 ]قالوا ادع لنا ربك يبين لنا ما هي قال إنه يقول إنها بقرة لا فارض ولا بكر عوان بين ذلك فافعلوا ما تؤمرون [ بقرة 68 ]قالوا ادع لنا ربك يبين لنا ما لونها قال إنه يقول إنها بقرة صفراء فاقع لونها تسر الناظرين [ بقرة 69 ]قالوا ادع لنا ربك يبين لنا ما هي إن البقر تشابه علينا وإنا إن شاء الله لمهتدون [ بقرة 70 ]قال إنه يقول إنها بقرة لا ذلول تثير الارض ولا تسقي الحرث مسلمة لاشية فيها قالوا الآن جئت بالحق فذبحوها وما كادوا يفعلون [ بقرة 71 ]
52. این پنج آیه مربوط به وسط قصه است که ابتدای آن در آیات بعد آمده است و در این قسمت سوء ادب شدید و برخورد بی ادبانه بنی اسرائیل را با پیامبرشان و با فرمان الهی به نحو روشنی بازگو کرده است. و اینکه آنان روح اطاعت و تبعیت از پیامبرشان نداشتند و همین که رابطه روشنی میان داستان قتل و بقره ندیدند آن را به استهزاء گرفتند. همان طور که به موسی گفتند: لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً.
53. الان جئت بالحق: اعتراف از سرناچاری بوده چون دیگر راهی برای سوال بیشتر پیدا نکردند. و باز می گویند الان حق را گفتی یعنی قبلا درست بیان نکرده بودی!
وإذ قتلتم نفسا فادارأتم فيها والله مخرج ما كنتم تكتمون [ بقرة 72 ]فقلنا اضربوه ببعضها كذلك يحيي الله الموتى ويريكم آياته لعلكم تعقلون [ بقرة 73 ]
54. این ابتدای داستان است و برخی گفته اند که این آیات با تورات منطبق است که کشتن گاو را در این آیه ابتدای بیان تشریعی در صورت ناشناس بودن قاتل دانسته اند و احیاء را هم به مثابه لکم فی القصاص حیات نتیجه پرداخت گاو به عنوان دیه شمرده اند ولی سیاق آیات بخصوص آیه 73 با آن سازگار نیست.
ثم قست قلوبكم من بعد ذلك فهي كالحجارة أو أشد قسوة وإن من الحجارة لما يتفجر منه الانهار وإن منها لما يشقق فيخرج منه الماء وإن منها لما يهبط من خشية الله وما الله بغافل عما تعملون [ بقرة 74 ]
55. سقوط سنگ ها و صخره ها از بالای کوه ها در نتیجه زلزله یا عوامل دیگر طبیعی مصداق هبوط از خشیت خدا دانسته شده زیرا همه این عوامل هم تحقق اراده الهی و اجرای فرمان اوست و آنها به این فرمان شعور تکوینی دارند. چنانکه فرمود: «وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ، وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ»: إسراء- 44، و قال تعالى:
56. «كُلٌّ لَهُ قانِتُونَ»: البقرة- 116، و نیز «وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ»: الرعد- 13: و قوله تعالى: «وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ»: الرعد- 15،(این مطلب را علامه در بحث تسبیح و تسبیح رعد به تفصیل آورده اند)
أفتطمعون أن يؤمنوا لكم وقد كان فريق منهم يسمعون كلام الله ثم يحرفونه من بعد ما عقلوه وهم يعلمون [ بقرة 75 ]
57. کتمان حقیقت روش آنها بوده پس انتظار ایمان آنها به پیامبر را نداشته باشید
وإذا لقوا الذين آمنوا قالوا آمنا وإذا خلا بعضهم إلى بعض قالوا أتحدثونهم بما فتح الله عليكم ليحاجوكم به عند ربكم أفلا تعقلون [ بقرة 76]أو لا يعلمون أن الله يعلم ما يسرون وما يعلنون [ بقرة 77 ]
58. دو شرطیه از هم جدا هستند و دو مورد نکوهش اند.یکی تظاهر منافقانه به ایمان و دیگر این که آنها خدا را عالم به سر نمی دانند و بشارات تورات را از کفار مخفی می کنند تا احتجاج در نزد خدا نکنند.
ومنهم أميون لا يعلمون الكتاب إلا أماني وإن هم إلا يظنون [ بقرة 78 ]
فويل للذين يكتبون الكتاب بأيديهم ثم يقولون هذا من عند الله ليشتروا به ثمنا قليلا فويل لهم مما كتبت أيديهم وويل لهم مما يكسبون[ بقرة 79 ]
59. یعنی آنها در رابطه با تورات دو گروهند برخی عالم به کتاب اند ولی آن را تحریف می کنند وبرخی هم بدون علم فقط امانی و اکاذیب تحریف شده گروه اول را می خوانند.
وقالوا لن تمسنا النار إلا أياما معدودة قل أتخذتم عند الله عهدا فلن يخلف الله عهده أم تقولون على الله ما لا تعلمون [ بقرة 80 ]بلى من كسب سيئة وأحاطت به خطيئته فأولئك أصحاب النار هم فيها خالدون [ بقرة 81 ]والذين آمنوا وعملوا الصالحات أولئك أصحاب الجنة هم فيها خالدون [ بقرة 82 ]
60. احاطة خطیئه که پس از کسب سیئه آمده به معنای حالت نفسانی است که از کسب سیئه حاصل می شود و راه نجات را می بندد و این در صورتی است که هیچ خلق و ملکه مثبتی که بتواند او را هدایت کند در او باقی نمانده باشد.
61. چنین حالتی با شرک حاصل می شود: «إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ»: النساء- 48، و با کفر و تکذیب آیات که به خلود در عذاب منتهی می شود: «وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ» البقرة- 39،
وإذ أخذنا ميثاق بني إسرائيل لا تعبدون إلا الله وبالوالدين إحسانا وذي القربى واليتامى والمساكين وقولوا للناس حسنا وأقيموا الصلاة وآتوا الزكاة ثم توليتم إلا قليلا منكم وأنتم معرضون [ بقرة 83 ]وإذ أخذنا ميثاقكم لا تسفكون دماءكم ولا تخرجون أنفسكم من دياركم ثم أقررتم وأنتم تشهدون [ بقرة 84 ]ثم أنتم هؤلاء تقتلون أنفسكم وتخرجون فريقا منكم من ديارهم تظاهرون عليهم بالاثم والعدوان وإن يأتوكم أسارى تفادوهم وهو محرم عليكم إخراجهم أفتؤمنون ببعض الكتاب وتكفرون ببعض فما جزاء من يفعل ذلك منكم إلا خزي في الحياة الدنيا ويوم القيامة يردون إلى أشد العذاب وما الله بغافل عما تعملون [ بقرة 85 ]أولئك الذين اشتروا الحياة الدنيا بالآخرة فلا يخفف عنهم العذاب ولا هم ينصرون [ بقرة 86 ]ولقد آتينا موسى الكتاب وقفينا من بعده بالرسل وآتينا عيسى ابن مريم البينات وأيدناه بروح القدس أفكلما جاءكم رسول بما لا تهوى أنفسكم استكبرتم ففريقا كذبتم وفريقا تقتلون [ بقرة87]وقالوا قلوبنا غلف بل لعنهم الله بكفرهم فقليلا ما يؤمنون [ بقرة 88 ]
62. جملات خبری مثل لاتعبدون به معنی انشاء و امر هستند و آیات نکوهش بنی اسرائیل است که به عهد الهی که از آنان درمورد عمل به این فرمان ها گرفته شده بود پایبند نماندند.
63. قولوا للناس حسنا: قول حسن کنایه از حسن معاشرت است و شامل همه مردم اعم از مومن و کافر می شود و با آیات جهاد نسخ نشده زیرا زمان جنگ با زمان معاشرت حکمشان یکسان نیست(اگر آیه نقل عهد با اهل کتاب باشد مشکل حل است؟)
ولما جاءهم كتاب من عند الله مصدق لما معهم وكانوا من قبل يستفتحون على الذين كفروا فلما جاءهم ما عرفوا كفروا به فلعنة الله على الكافرين[ بقرة 89 ]بئسما اشتروا به أنفسهم أن يكفروا بما أنزل الله بغيا أن ينزل الله من فضله على من يشاء من عباده فباءوا بغضب على غضب وللكافرين عذاب مهين [ بقرة 90 ]وإذا قيل لهم آمنوا بما أنزل الله قالوا نؤمن بما أنزل علينا ويكفرون بما وراءه وهو الحق مصدقا لما معهم قل فلم تقتلون أنبياء الله من قبل إن كنتم مؤمنين [ بقرة 91 ]ولقد جاءكم موسى بالبينات ثم اتخذتم العجل من بعده وأنتم ظالمون [ بقرة 92 ]وإذ أخذنا ميثاقكم ورفعنا فوقكم الطور خذوا ما آتيناكم بقوة واسمعوا قالوا سمعنا وعصينا وأشربوا في قلوبهم العجل بكفرهم قل بئسما يأمركم به إيمانكم إن كنتم مؤمنين [ بقرة 93 ]
64. بغیا روشن می کند که تنها عامل کفرشان حسد بوده است
65. فباءوا بغضب على غضب: غضب اول کفر به تورات و غضب دوم کفر به قرآن است.
66. بئسما يأمركم به إيمانكم: بئسما به گونه استهزاء است که نتیجه ایمانتان استکبار و کشتن پیامبران است.
قل إن كانت لكم الدار الآخرة عند الله خالصة من دون الناس فتمنوا الموت إن كنتم صادقين [ بقرة 94 ]ولن يتمنوه أبدا بما قدمت أيديهم والله عليم بالظالمين [ بقرة 95 ]ولتجدنهم أحرص الناس على حياة ومن الذين أشركوا يود أحدهم لو يعمر ألف سنة وما هو بمزحزحه من العذاب أن يعمر والله بصير بما يعملون[ بقرة 96 ]قل من كان عدوا لجبريل فإنه نزله على قلبك بإذن الله مصدقا لما بين يديه وهدى وبشرى للمؤمنين [ بقرة 97 ]من كان عدوا لله وملائكته ورسله وجبريل وميكال فإن الله عدو للكافرين [ بقرة 98 ]ولقد أنزلنا إليك آيات بينات وما يكفر بها إلا الفاسقون [ بقرة 99 ]
أو كلما عاهدوا عهدا نبذه فريق منهم بل أكثرهم لا يؤمنون [ بقرة 100 ]ولما جاءهم رسول من عند الله مصدق لما معهم نبذ فريق من الذين أوتوا الكتاب كتاب الله وراء ظهورهم كأنهم لا يعلمون [ بقرة 101 ]
67. من الذین اشرکوا عطف علی الناس است یعنی احرص از مشرکان اند
68. فطرت هر انسانی حکم می کند که جایی را که آسایش بیشتر دارد را ترجیح می دهد
69. دشمنی آنان با جبرئیل با این که این آیات از سوی خداونداست نمی تواند دلیل درستی بر مخالفتشان با اسلام باشد
70. الفاسقین: فسق دلیل کفر آنهاست و ال می تواند عهد ذکری باشد که در اول سوره وصفش را بیان فرمود: وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ..
واتبعوا ما تتلوا الشياطين على ملك سليمان وما كفر سليمان ولكن الشياطين كفروا يعلمون الناس السحر وما أنزل على الملكين ببابل هاروت وماروت وما يعلمان من أحد حتى يقولا إنما نحن فتنة فلا تكفر فيتعلمون منهما ما يفرقون به بين المرء وزوجه وما هم بضارين به من أحد إلا بإذن الله ويتعلمون ما يضرهم ولا ينفعهم ولقد علموا لمن اشتراه ما له في الآخرة من خلاق ولبئس ما شروا به أنفسهم لو كانوا يعلمون [ بقرة 102] ولو أنهم آمنوا واتقوا لمثوبة من عند الله خير لو كانوا يعلمون [ بقرة 103 ]
71. در این آیه یک میلیون و چهار صد و شصت هزار احتمال وجود دارد و این اعجاز قرَآن است که وجود این همه احتمال از فصاحت آیه نکاسته است
72. در این آیه به یکی دیگر از تحریفات یهود اشاره کرده و َآن نسبت دادن سحر به حضرت سلیمان و دو فرشته به نام هاروت و ماروت است. آیه این نسبت کذب را رد می کند.
73. از این که فرمود اگر ایمان و تقوی داشته باشند معلوم می شود که سحر کفر عملی است مثل ترک زکات نه اعتقادی زیرا در غیر این صورت باید به ایمان اکتفا می فرمود
يا أيها الذين آمنوا لا تقولوا راعنا وقولوا انظرنا واسمعوا وللكافرين عذاب أليم [ بقرة 104 ]ما يود الذين كفروا من أهل الكتاب ولا المشركين أن ينزل عليكم من خير من ربكم والله يختص برحمته من يشاء والله ذو الفضل العظيم[ بقرة 105 ]
74. الذین امنوا: در 85 مورد بکار رفته و همگی در مورد امت اسلام استفاده شده اعم از خطاب یا غایب.
75. الذین آمنوا مصداقا غیر از المومنون است در مثل:«وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ». یعنی الذین آمنوا تشریفا فقط برای مومنان سابقین صدر اول از مهاجرین و انصار که فرمود: وَ الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِيمانَ مِنْ قَبْلِهِم بکار رفته همان طور که الذین کفروا برای مشرکان صدر اسلام بکار می رود. و این نکته که از این جمله اشخاص خاصی اراده شده اند از این که ذریه آنها را که آنها هم مومن اند از آنها جدا کرده استفاده می شود:«وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْءٍ كُلُّ امْرِئٍ بِما كَسَبَ رَهِينٌ»: الطور- . 21
76. تکرار للذین آمنوا بجای ضمیر در آیه وَ الَّذِينَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالْإِيمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّكَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ»: الحشر- 10نیز نشان می دهد که سبقونا بالایمان که عام است با للذین آمنوا مصداقشان متفاوت است.
77. البته تکالیف تحت این خطاب ها عام اند. و البته با قرینه خاص این خطاب برای دیگران هم بکار می رود مثل: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ»: النساء- 137، و حكاية از نوح: «وَ ما أَنَا بِطارِدِ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ»: هود- 29.
78. للکافرین عذاب الیم: دلالت دارد که عدم تبعیت از این دستور کفر است(البته کفر عملی)آیه: «مِنَ الَّذِينَ هادُوا يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ يَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَيْنا وَ اسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَيًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِي الدِّينِ» النساء- 46 معنی این جمله را روشن کرده است که مقصود یهود از راعنا، اسمع غیر مسمع یا اسمع لا اسمعت بوده است که شتم و اهانت است ولی مقصود مسلمانان این بوده که مهلت بده تا سخنت را بفهمیم.
79. این جا هم از مواردی است که کفر در مورد ترک تکلیف فرعی بکار رفته است.
80. ممکن است مقصود از اهل کتاب یهود باشند یعنی چون دارای کتاب بودند می خواستند از سر خست و خودخواهی گروه دیگری دارای کتاب الهی نشوند. و می تواند عام باشد و شامل نصاری هم بشود.
ما ننسخ من آية أو ننسها نأت بخير منها أو مثلها ألم تعلم أن الله على كل شئ قدير [ بقرة 106 ]ألم تعلم أن الله له ملك السماوات والارض وما لكم من دون الله من ولى ولا نصير [ بقرة 107 ]
81. به معنی نسخ در آیه دیگری هم اشاره شده است: «وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ»: النحل- 101،
82. نسخ از بین بردن اثر آیه یعنی آیه بودن آن است و انساء از بین بردن علم است و آیه هم شامل آیات قرآن است و هم شامل احکام و هم شامل اعیان مثل پیامبران و سایر موجودات. پس همه این امور آیات الهی اند که بشر از اتیان آن عاجز است.
83. و سوم این که یک آیه دارای جهات مختلفی است که ممکن است با نسخ یک جهتش مثل بعد تکلیفی اش از بین برود و اعجاز بلاغتی آن بماند.
84. تذکر قدرت عام خداوند هم اشاره به این است که خداوند قادر است مصلحت حکم زایل را به شکل بهتری حفظ کند .
85. معمولا در آیاتی که نسخ شده اشاره به محدودیت حکم شده است: درمورد حکم عفو در زمان ضعف مسلمانان آمده که «فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ»: البقرة- 109،که این حکم با آية القتال نسخ شد. و نیز حکم نگهداری زنان اهل فحشاء در آیه: «فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا»: النساء- 14 با آية جلد نسخ شد و جملات: حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ و: «أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا» به این اشاره دارد.
86. بخیر منها او مثلها: اشاره به این نکته دارد که نسخ و انساء الهی براساس حکمت است و این جایگزینی دائما بر وفق کمال و مطابق مصلحت است.
87. ننسها: به صورت ننسئها هم قرائت شده که به معنی تاخیر است یعنی زوال حکم یا تاخیر انداختن آن همیشه بر اساس مصلحت است.
88. در روایت نعمانی ایه: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ ناسخ آیه: وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ شمرده شده است. توضیح این است که طبق آیه دوم علت خلقت آن است که گروهی از رحمت هدایت الهی بهره مند باشند ولی طبق آیه اول که ناسخ شمرده شده همه مردم در جهت هدف عبادت قرار دارند ولی هر طبقه در خدمت طبقه بالاتر تا به اهل عبادت برسد یعنی تمام این نظام در جهت عبادت آفریده شده است.
89. آیه: «الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى- أُولئِكَ عَنْها مُبْعَدُونَ لا يَسْمَعُونَ حَسِيسَها- وَ هُمْ فِي مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ لا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ»انبیاء 101.ناسخ آیه «وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وارِدُها كانَ عَلى رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِيًّا» شمرده شده است. آیه اخیر به دلیل کان علی ربک حتما نمی تواند با آیه اول تخصیص بخورد.
أم تريدون أن تسألوا رسولكم كما سئل موسى من قبل ومن يتبدل الكفر بالايمان فقد ضل سواء السبيل [ بقرة 108 ]ود كثير من أهل الكتاب لو يردونكم من بعد إيمانكم كفارا حسدا من عند أنفسهم من بعد ما تبين لهم الحق فاعفوا واصفحوا حتى يأتي الله بأمره إن الله على كل شئ قدير [ بقرة 109 ]وأقيموا الصلاة وآتوا الزكاة وما تقدموا لانفسكم من خير تجدوه عند الله إن الله بما تعملون بصير [ بقرة 110 ]وقالوا لن يدخل الجنة إلا من كان هودا أو نصارى تلك أمانيهم قل هاتوا برهانكم إن كنتم صادقين [ بقرة 111 ]بلى من أسلم وجهه لله وهو محسن فله أجره عند ربه ولا خوف عليهم ولا هم يحزنون [ بقرة 112 ]وقالت اليهود ليست النصارى على شئ وقالت النصارى ليست اليهود على شئ وهم يتلون الكتاب كذلك قال الذين لا يعلمون مثل قولهم فالله يحكم بينهم يوم القيامة فيما كانوا فيه يختلفون [ بقرة 113 ]
90. از این آیه استفاده می شود که برخی مسلمانان از پیامبر تقاضایی از نوع تقاضای بنی اسرائیل داشته اند.
91. (کفر اینجا هم کفر عملی است)
92. گفته شده فاعفوا واصفحوا منسوخ به آیه قتال است
93. امانی به معنی اکاذیب است
94. بلی من اسلم: سومین جا در قرآن است که تاکنون براین اصل که در ایمان اسم و عنوان اهمیت ندارد تاکیدکرده است.
95. مستفاد از آیات این است که ایمان تسلیم وجه لله است و احسان هم عمل صالح است.
96. الذین لایعلمون اشاره به کفار است که اهل کتاب را رد می کردند
ومن أظلم ممن منع مساجد الله أن يذكر فيها اسمه وسعى في خرابها أولئك ما كان لهم أن يدخلوها إلا خائفين لهم في الدنيا خزي ولهم في الآخرة عذاب عظيم [ بقرة 114 ]ولله المشرق والمغرب فأينما تولوا فثم وجه الله إن الله واسع عليم [ بقرة 115 ]
97. «من منع» مشرکان اند که قبل از هجرت مانع نماز مسلمانان در مسجد الحرام و مساجد دیگر در جوار کعبه می شدند.
98. وجه الله بودن اشیاء به دلیل مملوک بودن حقیقت موجودات برای خداست که به معنی حضور و احاطه خدا در هر مملوک حقیقی است و با این حضور مالک در هر مملوکی حاضر است(این همان تفسیری است که ملا صدرا در جلد 2 اسفار برای علیت کرده و با این تفسیر علیت را به تشان بر گردانده و وحدت شخصی وجود را اثبات کرده است)
99. خدا واسع الملک و عالم به مقاصد شماست.
و اعلم أنك إذا تصفحت أخبار أئمة أهل البيت حق التصفح، في موارد العام و الخاص و المطلق و المقيد من القرآن وجدتها كثيرا ما تستفيد من العام حكما، و من الخاص أعني العام مع المخصص حكما آخر، فمن العام مثلا الاستحباب كما هو الغالب و من الخاص الوجوب، و كذلك الحال في الكراهة و الحرمة، و على هذا القياس. و هذا أحد أصول مفاتيح التفسير في الأخبار المنقولة عنهم، و عليه مدار جم غفير من أحاديثهم.و من هنا يمكنك أن تستخرج منها في المعارف القرآنية قاعدتين:
إحداهما: أن كل جملة وحدها، و هي مع كل قيد من قيودها تحكي عن حقيقة ثابتة من الحقائق أو حكم ثابت من الأحكام كقوله تعالى: «قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ»: الأنعام- 91، ففيه معان أربع: الأول: قُلِ اللَّهُ، و الثاني: قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ، و الثالث: قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ، و الرابع: قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ. و اعتبر نظير ذلك في كل ما يمكن.
و الثانية: أن القصتين أو المعنيين إذا اشتركا في جملة أو نحوها، فهما راجعان إلى مرجع واحد. و هذان سران تحتهما أسرار و الله الهادي.
وقالوا اتخذ الله ولدا سبحانه بل له ما في السماوات والارض كل له قانتون [ بقرة 116 ]بديع السماوات والارض وإذا قضى أمرا فإنما يقول له كن فيكون [ بقرة 117 ]
100. این آیه دو برهان بر نفی ولد اقامه کرده است یکی این که او مالک همه هستی است پس مملوک او نمی تواند مثل او باشد زیرا ولد مثل والد و جزئی از اوست و دوم این که خلقت او بدیع و غیر تدریجی است و خلق ولد تدریجی و با تربیت است.
وقال الذين لا يعلمون لولا يكلمنا الله أو تأتينا آية كذلك قال الذين من قبلهم مثل قولهم تشابهت قلوبهم قد بينا الآيات لقوم يوقنون [ بقرة 118 ] إنا أرسلناك بالحق بشيرا ونذيرا ولا تسئل عن أصحاب الجحيم [ بقرة 119 ]
101. در این آیه الذین لا یعلمون که کفار قریش اند به اهل کتاب ملحق شده اند زیرا یهودیان هم به پیامبرشان چنین پیشنهادهایی داشتند
102. خداوند آیات مبین را داده است ولی آنها نمی خواهند بفهمند
103. معنای لاتسئل .. همان مفاد آیه: «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ»: البقرة- 6. است.
ولن ترضى عنك اليهود ولا النصارى حتى تتبع ملتهم قل إن هدى الله هو الهدى ولئن اتبعت أهواءهم بعد الذي جاءك من العلم مالك من الله من ولي ولا نصير [ بقرة 120 ]الذين آتيناهم الكتاب يتلونه حق تلاوته أولئك يؤمنون به ومن يكفر به فأولئك هم الخاسرون [ بقرة 121 ]يا بني إسرائيل اذكروا نعمتي التي أنعمت عليكم وأني فضلتكم على العالمين [ بقرة 122 ]واتقوا يوما لا تجزي نفس عن نفس شيئا ولا يقبل منها عدل ولا تنفعها شفاعة ولا هم ينصرون [ بقرة 123 ]
104. مفاد ان هدی الله هو الهدی این است که علم نزد پیامبر است و آنها در جهالت اند چون قرآن فقط هدایت الهی است و آنها دنباله رو اهوائشان اند
105. ولی دعوت آنها لغو نیست زیرا برخی از آنها اهل ایمان و تلاوت حقیقی کتاب خود اند و همین ها به قرآن ایمان می آورند. و ممکن است الذین آتیناهم اشاره به مومنان به پیامبر باشد نه به اهل کتاب.
في إرشاد الديلمي، عن الصادق ع: في قوله: الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ، قال: يرتلون آياته و يتفقهون به و يعملون بأحكامه، و يرجون وعده، و يخافون وعيده، و يعتبرون بقصصه، و يأتمرون بأوامره، و ينتهون بنواهيه، ما هو و الله حفظ آياته، و درس حروفه، و تلاوة سورة، و درس أعشاره و أخماسه، حفظوا حروفه و أضاعوا حدوده، و إنما هو تدبر آياته و العمل بأحكامه، قال الله تعالى: كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ- مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ.
وإذ ابتلى إبراهيم ربه بكلمات فأتمهن قال إني جاعلك للناس إماما قال ومن ذريتي قال لا ينال عهدي الظالمين [ بقرة 124 ]
106. امام به معنی پیامبر نیست چون ابراهیم دریافت وحی کرده و قبلا پیامبر بوده و معنی امام حاکم به معنی کسی که باید دستورش را اطاعت کرد هم نیست بلکه امام کسی است که مقتدا است در همه حالات و اقوالش.
107. در قرآن امام با هدایت بکار رفته است: «وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ نافِلَةً وَ كُلًّا جَعَلْنا صالِحِينَ وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا»: الأنبياء- 73، و قال سبحانه: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ»: السجدة- 24، و قید بامر هم به آن اضافه شده است. یعنی هدایتی که به امر خداوند است و حقیقت امر هم در قرآن بیان شده است: : «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ، فَسُبْحانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ»: يس- 83، و قوله: «وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ»: القمر- 50، که امر وجه ملکوتی اشیاء است که موجودات با آن با حق تعالی مواجه اند وجه ثابت و غیر متغیر آنها.
108. پس امام، هادی مردم است بر اساس امر ملکوتی که در باطن او وجود دارد و بر اساس ولایت باطنی بر مردم آنان را بسوی خدا هدایت می کند و یهدون بامرنا روشن می کند که وجه امری و باطن و حقیقت موجودات از امام غایب نیست و قلوب و اعمال هر دو برای او حاضرند و مفاد «يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»: الإسراء- 71 به آن اشاره دارد.
109. چنین فردی هدایتش باید ذاتی باشد نه مقتبس از دیگران: «أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدى»: يونس- 35. از این رو کسی که سابقه ظلم و ضلال دارد نمی تواند صاحب این مرتبه باشد. در آیه: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ، وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ وَ كانُوا لَنا عابِدِينَ»: الأنبياء- 73 نیز وحی فعل خیرات به امام ثابت می کند که افعال امام را ناشی از هدایت الهی است نه از هدایت دیگران(نفرمود اوحینا ان افعلوا الخیرات)
110. اینک روشن می شود که لاینال عهدی الظالمین مطلق است و هر ظلمی را اعم از شرک و معصیت حتی در صورت توبه شامل می شود پس امام باید معصوم باشد.
111. و این غیر از هدایت به معنی ارائة طریق است که پیامبران و نیز مومنان طبق آیة: «وَ قالَ الَّذِي آمَنَ يا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِكُمْ سَبِيلَ الرَّشادِ»: مؤمن- 38، و نیز آیه: «فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ»: التوبة- 122انجام می دهند.
112. ویژگی امام ذایقین بودن اوست و ارائه ملکوت هم در آیه: «وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ»: الأنعام- 75، مقدمه حصول یقین بوده است طبق ظاهر این آیه و یقین از مشاهده ملکوت جدا نیست. و آیات: «كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ»: التكاثر- 6 و قوله تعالى: كَلَّا بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ، كَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ- إلى أن قال- كَلَّا إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيِّينَ، وَ ما أَدْراكَ ما عِلِّيُّونَ كِتابٌ مَرْقُومٌ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ»: المطففين- 21 هم نشان می دهد که مقربون اهل یقین اند و از خداوند محجوب قلبی نیستند و علیین و جحیم را مشاهده می کنند.
113. نکتة دیگر این که طبق آیة: «وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ إِنَّنِي بَراءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ إِلَّا الَّذِي فَطَرَنِي فَإِنَّهُ سَيَهْدِينِ. وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ»: الزخرف- 28 امامت در اولاد ابراهیم دائمی است و کلمه در این آیه اشاره به امامت است که یک حقیقت خارجی است مثل: «وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى وَ كانُوا أَحَقَّ بِها»: الفتح- 26.
114. ابراهیم را خداوند اول عبد برگزید پیش از نبوتش. همه موجودات عبد اند ولی کسی عبد نامیده می شود که تسلیم وجه کرده باشد و تدبیرش را به خدا واگذار کرده باشد هم در نفس و هم در عمل عبد باشد: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً»: الفرقان- 63 پس اتخاذ خداوند انسانی را به عنوان عبد یعنی ربوبیت او کردن و امور او را تدبیر کردن و این همان ولایت است که فرمود وهو یتولی الصالحین یعنی لائقین برای ولایت را . پس اتخاذ عبودیت همان ولایت است؟(و این جمله که نفرمود اذقال له اسلم که فرمان تسلیم شدن به او داد نه اعلام تسلیم بودن)
115. نکات دیگر : طبق آیه: «وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَ لَقَدِ اصْطَفَيْناهُ فِي الدُّنْيا وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ إِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ»: البقرة- 131، روی گرداندن از ملت ابراهیم که همان ظلم است سفه است و مقابل آن اصطفاء است که به اسلام در برابر خدا تفسیر شده است و اسلام و تقوی هم یکی شمرده شده است در آیه: «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»: آل عمران- 102.
وإذ جعلنا البيت مثابة للناس وأمنا واتخذوا من مقام إبراهيم مصلى وعهدنا إلى إبراهيم وإسماعيل أن طهرا بيتي للطائفين والعاكفين والركع السجود [ بقرة 125 ]وإذ قال إبراهيم رب اجعل هذا بلدا آمنا وارزق أهله من الثمرات من آمن منهم بالله واليوم الآخر قال ومن كفر فأمتعه قليلا ثم أضطره إلى عذاب النار وبئس المصير [ بقرة 126 ]
116. در قرآن از ابراهیم ع دعاهای فراوانی نقل شده که تجسم آرمانها و آرزوهای او بوده و نشانگر شخصیت وی و ممکن نیست خداوند دعای ابراهیم را که مستجاب نکرده نقل کند زیرا در این صورت کلامی لغو خواهد بود.
117. دعای ابراهیم برای رزق مومنان بوده ولی پاسخ الهی عام بوده بر اساس نظام طبیعت که همه انسانها باید از آن بهره مند شوند یعنی اجابت دعایش به صورت اعجاز نیست بلکه در مجرای همان نظام طبیعت است.
وإذ يرفع إبراهيم القواعد من البيت وإسماعيل ربنا تقبل منا إنك أنت السميع العليم [ بقرة 127 ]ربنا واجعلنا مسلمين لك ومن ذريتنا أمة مسلمة لك وأرنا مناسكنا وتب علينا إنك أنت التواب الرحيم [ بقرة 128 ]ربنا وابعث فيهم رسولا منهم يتلو عليهم آياتك ويعلمهم الكتاب والحكمة ويزكيهم إنك أنت العزيز الحكيم [ بقرة 129 ]
118. ربنا تقبل منا نیازی به تقدیر یقولان ندارد زیرا این از زیباترین سیاق های ادبی قرآن است که مکرر بکار رفته که صحنه ها را چنان زنده نمایش می دهد که شنونده خود را در صحنه حاضر می بیند و گویا دارد ابراهیم و اسماعیل را در حین ساخت کعبه می بیند و صدای دعای آنها را با گوش خود می شنود که می گویند ربنا..
119. اسلام دارای مراتبی است و آن چه مسئلت کردند تمام عبودیت در برابر خدا و تسلیم عبد تمام آن چه برای اوست به خداوند است که فرمود: «إِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ»: البقرة- 131 که به لحاظ مقدماتش اختیاری است مثل سایر مقامات قلبی. و این با اسلام در این آیه متفاوت است:«قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ»: الحجرات- 14،
120. منسک به معنی عبادت یا عمل متعبد بهاست و مقصود تعلیم و یا توفیق انجام نیست بلکه ارائه حقیقت مناسکی است که از آنها صادر شده است به جهت تسدید عمل و همین معنی مقصود آیه: «وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ، وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ»: الأنبياء- 73، است
121. و ادامه دعا در مورد فرزندان و ذریه هم درخواست همین مرتبه که حقیقت اسلام است برای آنهاست نه اسلام ظاهری بدون حقیقت که نمی تواند برای ابراهیم مطرح باشد. زیرا مقام دعا مقام حقایق است نه ظواهر
122. الميزان، ج1، ص: 288: و في تفسير القمي، عن الصادق ع قال: إن إبراهيم كان نازلا، في بادية الشام- فلما ولد له من هاجر إسماعيل- اغتمت سارة من ذلك غما شديدا، لأنه لم يكن لها ولد، و كانت تؤذي إبراهيم في هاجر و تغمه، فشكا إبراهيم ذلك إلى الله عز و جل، فأوحى الله إليه: «مثل المرأة مثل الضلع العوجاء، إن تركتها استمتعت بها، و إن أقمتها كسرتها» ثم أمره: أن يخرج إسماعيل و أمه، فقال: يا رب إلى أي مكان؟
123. فقال إلى حرمي و أمني، و أول بقعة خلقتها من الأرض، و هي مكة- فأنزل الله عليه جبرئيل بالبراق- فحمل هاجر و إسماعيل و إبراهيم- و كان إبراهيم لا يمر بموضع حسن فيه شجر و زرع و نخل- إلا و قال إبراهيم: يا جبرئيل إلى هاهنا، إلى هاهنا- فيقول جبرئيل لا امض، امض، حتى وافى مكة فوضعه في موضع البيت، و قد كان إبراهيم عاهد سارة أن لا ينزل حتى يرجع إليها، فلما نزلوا في ذلك المكان كان فيه شجر، فألقت هاجر على ذلك الشجر كساء كان معها، فاستظلوا تحته، فلما سرحهم إبراهيم و وضعهم- أراد الانصراف عنهم إلى سارة، قالت له هاجر: يا إبراهيم- أ تدعنا في موضع ليس فيه أنيس و لا ماء و لا زرع؟ فقال إبراهيم: الله الذي أمرني، أن أضعكم في هذا المكان هو يكفيكم- ثم انصرف عنهم، فلما بلغ كداء، (و هو جبل بذي طوى) التفت إبراهيم، فقال: رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ، عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ، رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ، فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ، وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ، لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ، ثم مضى و بقيت هاجر، فلما ارتفع النهار عطش إسماعيل، فقامت هاجر في موضع السعي
124. در مورد حجر الاسود در کافی روایتی است که چون ابراهیم به موضع حجر رسید ابوقبیس ندا داد که نزد من امانتی داری و حجر را بوی داد. اما روایاتی که در مورد حجر و پدیده های مادی دیگر مثل گیاهان و میوه ها وارد شده که آنها از بهشت آمده اند و برخی از جهنم اند با توجه به کثرتشان قابل انکار نمی باشند و می تواند به این جهت باشد که تمام اشیاء در این عالم همه نازل از سوی خدایند به مصداق «وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ، وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ: الحجر- 21 و نهایتشان هم بسوی اوست الی الله الرجعی و المنتهی؛ پس آنها که خیرند از بهشت اند و آنها که شرند از جهنم اند. و به طور خاص هم در مواردی فرموده: «وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ»: الزمر- 6، و قوله تعالى: «وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ»: الحديد- 25، و قوله تعالى: «وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ»: الذاريات- 22. و به مقتضای کل یعمل علی شاکلته اشیاء بین بدء و ختمشان بر همان منوالی که در آغاز برایشان ترسیم شده از خیر وشر عمل می کنند و از این رو یا بهشتی اند یا جهنمی: لکل وجهه هو مولیها:
125. أن الأشياء التي في هذه النشأة الطبيعية المشهودة جميعا نازلة إليها من عند الله سبحانه، فما كانت منها خيرا جميلا، أو وسيلة خير، أو وعاء لخير، فهو من الجنة، و إليها تعود، و ما كان منها شرا، أو وسيلة شر، أو وعاء لشر، فهو من النار، و إليها ترجع
126. در مورد شرافت حقیقی حجر الاسود باید گفت همان طور که حقیقت وجود پیامبر دارای حقیقتی برتر است متفاوت با حقیقت انسان های دیگر، حجر هم می تواند دارای حقیقتی برتر باشد مثل سنگ ها و جواهرات بهشت که ارزشش بخاطر اعتبارات دنیایی دیگر نیست بلکه ناشی از حقیقتی ورای ظواهر محسوس است.
127. واجنبنی و بنی ان نعبد الاصنام: در سوره ابراهیم بر عصمت فرزندان ابراهیم که مورد دعا بودند دلالت دارد. که همان ومن ذریتنا امه مسلمه لک هستند. یعنی ابراهیم تطهیر از شرک و ضلال را که شامل هر معصیتی است را برای این فرزندان درخواست کرد. و مقصود از کنتم خیر امه اخرجت نیز همین گروه اند نه همه مسلمانان حتی طواغیت آنها.
ومن يرغب عن ملة إبراهيم إلا من سفه نفسه ولقد اصطفيناه في الدنيا وإنه في الآخرة لمن الصالحين [ بقرة 130 ]إذ قال له ربه أسلم قال أسلمت لرب العالمين [ بقرة 131 ]ووصى بها إبراهيم بنيه ويعقوب يا بني إن الله اصطفى لكم الدين فلا تموتن إلا وأنتم مسلمون [ بقرة 132 ]أم كنتم شهداء إذ حضر يعقوب الموت إذ قال لبنيه ما تعبدون من بعدي قالوا نعبد إلهك وإله آبائك إبراهيم وإسماعيل وإسحاق إلها واحدا ونحن له مسلمون [ بقرة 133 ]تلك أمة قد خلت لها ما كسبت ولكم ما كسبتم ولا تسألون عما كانوا يعملون [ بقرة 134 ]
128. مقام اصطفاء که به معنی اخذ صفوه الشی و تمیز آن از غیرش پس از اختلاط است همان مقام اسلام است و اشاره به مقام خلوص عبودیت و تسلیم مطلق در برابر خداوند می باشد که فرمود:«إِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ، قالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ» و تحقق به دین در تمام شوون زندگی زیرا دین راه عبودیت است: ان الدین عند الله الاسلام.
129. ظرف اذ قال متعلق است به لقد اصطفیاه یعنی وقتی چنین گفت او را برگزیدیم و تفسیر برای آن می باشد.
130. تحقیقی درباره مراتب اسلام:
مراتب اسلام از این قرار است: 1- تلقی شهادتین و قبول ظواهر اوامر و نواهی 2- تسلیم و انقیاد قلبی نسبت به عموم اعتقادات حقه تفصیلا و اعمال صالح متفرع بر آنها با امکان تخطی جزئی: «الَّذِينَ آمَنُوا بِآياتِنا وَ كانُوا مُسْلِمِينَ»: الزخرف- 69، و قال أيضا: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً»: البقرة- 208. 3- تمکن ایمان کامل در قلب و تخلق به همه اخلاق الهی در سر و باطنش و تسلیم کامل حق تعالی بودن.4- افاضه وهبی الهی که با آن فرد ذاتی و صفتی استقلالی برای هیچ چیزی نبیند و این همان است که ابراهیم در اواخر عمر برای خود خواست: رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ، وَ أَرِنا مَناسِكَنا، درحالی که امر اسلم و گفته اسلمت لرب العالمین مربوط به اوائل کار ابراهیم است و ایه: «وَ لَقَدِ اصْطَفَيْناهُ فِي الدُّنْيا وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ» : البقرة- 130، و قال تعالى: «وَ آتَيْناهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيا وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ»: العنكبوت- 27، و قال تعالى: «وَ آتَيْناهُ فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ»: النحل- 122 پذیرش این مرتبه برای ابراهیم است در آخرت ولی در دنیا این مرتبه به وی داده نشد و آن مرتبه ملحق شدن به رسول اکرم و اهل بیت است که مرتبه ولایت صالحین در دنیا به وی داده شد و فرمود: «إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتابَ وَ هُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ»: الأعراف- 196 و باید دانست که هر مرتبه ای از مراتب یاد شده مسبوق و ملحوق به مرتبه ای از ایمان است- جز مرتبه اول و آخر
131. درباره عمل صالح در قرآن صریحا توضیح و تفسیری مطرح نشده ولی آثاری برای عمل صالح قابل استفاده است که مهم ترین آن قابلیت آن برای اصعاد کلمة طیب است.
132. اما صلاح نفس و ذات تفسیر و تبیین شده است که ادخال در رحمت یک مورد مهم آن است «وَ أَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ»..: النمل- 19، و قال تعالى: «وَ لُوطاً آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً إلى قوله وَ أَدْخَلْناهُ فِي رَحْمَتِنا إِنَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ»: الأنبياء- 75 و معلوم است که این همان رحمت عامه برای همه مومنان نیست که فرمود: «وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُها لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ»: الأعراف- 156 زیرا اینها گروهی خاصند با رحمت خاص که فرمود: یختص برحمته من یشاء و فرمود: «وَ أَدْخَلْناهُ فِي رَحْمَتِنا»: الأنبياء- 75 و نیز در مورد پیامبرانی فرمود «وَ كُلًّا جَعَلْنا صالِحِينَ»: الأنبياء- 72. اما مرتبه عالی صلاح نفس از این هم برتر است زیرا آن را در آخرت به ابراهیم وعده داد که صلاحی است که بازاء عمل و اجر عمل نیست.
133. نکته اخیر اینکه درمقابل هر یک از مراتب ایمان و اسلام مرتبه ای از شرک و کفر قرار دارد و هر چه مرتبه آنها بالاتر رود خلاصی از آنها هم دشوارتر است که فرمود و ما یومن اکثرهم بالله الا و هم مشرکون(المیزان ج1 ص 306)
وقالوا كونوا هودا أو نصارى تهتدوا قل بل ملة إبراهيم حنيفا وما كان من المشركين [ بقرة 135 ]قولوا آمنا بالله وما أنزل إلينا وما أنزل إلى إبراهيم وإسماعيل وإسحاق ويعقوب والاسباط وما أوتي موسى وعيسى وما أوتي النبيون من ربهم لا نفرق بين أحد منهم ونحن له مسلمون [ بقرة 136 ]فإن آمنوا بمثل ما آمنتم به فقد اهتدوا وإن تولوا فإنما هم في شقاق فسيكفيكهم الله وهو السميع العليم [ بقرة 137 ]صبغة الله ومن أحسن من الله صبغة ونحن له عابدون [ بقرة 138 ]قل أتحاجوننا في الله وهو ربنا وربكم ولنا أعمالنا ولكم أعمالكم ونحن له مخلصون [ بقرة 139 ]أم تقولون إن إبراهيم وإسماعيل وإسحاق ويعقوب والاسباط كانوا هودا أو نصارى قل أأنتم أعلم أم الله ومن أظلم ممن كتم شهادة عنده من الله وما الله بغافل عما تعملون [ بقرة 140 ]تلك أمة قد خلت لها ما كسبت ولكم ما كسبتم ولا تسألون عما كانوا يعملون [ بقرة 141 ]
134. اي قال اليهود كونوا هودا تهتدوا و قالت النصاری کونوا نصاری تهتدوا. و علت این انشعاب دوری از حقیقت دین واحد حقیقی بوده است
135. اسباط یعنی اقوام و قبایل که هر یک به یکی از فرزندان یعقوب می رسیدند
136. بمثل فرمود به بماآمنتم به تا راه مجادله بسته شود که ملاک حقیقت دین است نه عین آن و اگر دین شما هم این حقیقت را دارد پذیرفته است.
137. فسیکفیکهم الله وعده پیروزی است.
138. و نحن له عابدون حال است و بیان علت ومن احسن
139. قل اتحاجوننا به یک عامل محاجه واختلاف میان یهود و مسلمانان اشاره و آن را رد می کند که نسبت ما و شما با خدا یکی نیست زیرا اعمال شما نمی تواند به او منتسب شود. ام تقولون به عامل دیگر اشاره می کند که توصیف شما از ابراهیم و دیگر پیامبران که با توصیف ما متفاوت است باطل است و در شان پیامبران الهی نیست.
140. کتم شهاده بر این که تورات و انجیل بعد از ابراهیم اند(؟!)
141. تلک امه یعنی بجای بحث درباره تفوق خود بر امت دیگر باید به محتوا و حقیقت عمل ها فکر کرد.
سيقول السفهاء من الناس ما ولاهم عن قبلتهم التي كانوا عليها قل لله المشرق والمغرب يهدي من يشاء إلى صراط مستقيم [ بقرة 142 ]وكذلك جعلناكم أمة وسطا لتكونوا شهداء على الناس ويكون الرسول عليكم شهيدا وما جعلنا القبلة التي كنت عليها إلا لنعلم من يتبع الرسول ممن ينقلب على عقبيه وإن كانت لكبيرة إلا على الذين هدى الله وما كان الله ليضيع إيمانكم إن الله بالناس لرءوف رحيم [ بقرة 143 ]
قد نرى تقلب وجهك في السماء فلنولينك قبلة ترضاها فول وجهك شطر المسجد الحرام وحيث ما كنتم فولوا وجوهكم شطره وإن الذين أوتوا الكتاب ليعلمون أنه الحق من ربهم وما الله بغافل عما يعملون [ بقرة 144 ]ولئن أتيت الذين أوتوا الكتاب بكل آية ما تبعوا قبلتك وما أنت بتابع قبلتهم وما بعضهم بتابع قبلة بعض ولئن اتبعت أهواءهم من بعد ما جاءك من العلم إنك إذا لمن الظالمين [ بقرة 145 ]الذين آتيناهم الكتاب يعرفونه كما يعرفون أبناءهم وإن فريقا منهم ليكتمون الحق وهم يعلمون [ بقرة 146 ]الحق من ربك فلا تكونن من الممترين [ بقرة 147 ]ولكل وجهة هو موليها فاستبقوا الخيرات أين ما تكونوا يأت بكم الله جميعا إن الله على كل شئ قدير [ بقرة 148 ]ومن حيث خرجت فول وجهك شطر المسجد الحرام وإنه للحق من ربك وما الله بغافل عما تعملون [ بقرة 149 ]ومن حيث خرجت فول وجهك شطر المسجد الحرام وحيث ما كنتم فولوا وجوهكم شطره لئلا يكون للناس عليكم حجة إلا الذين ظلموا منهم فلا تخشوهم واخشوني ولا تم نعمتي عليكم ولعلكم تهتدون [ بقرة 150 ]كما أرسلنا فيكم رسولا منكم يتلوا عليكم آياتنا ويزكيكم ويعلمكم الكتاب والحكمة ويعلمكم ما لم تكونوا تعلمون [ بقرة 151 ]
142. در این آیات تقدم و تاخر و ناسخ و منسوخی واقع نشده است
143. مساله تحویل قبله به کعبه از مهمترین رویدادهای دینی اسلام بوده و برای یهود ضربه ای سخت بوده که به مقابله با آن پرداختند و مشرکین هم منتظر استفاده از این شرایط، از این رو آیات به پاسخ گوئی ایرادهای یهود پرداخته که چطور ممکن است خداوند تغییر حکم بدهد و تشریعش را عوض کند؟ پاسخ این است که همه جا از اوست و اوست که به اماکن شرافت می بخشد و اماکن ذاتا شرافتی ندارند.
144. معنای شهادت امت اسلام بر سایر امم: شهادت امری است دارای حقیقت و یکی از حقایق قرَآنی است که در قرآن ذکر شده است. شهادت در این آیات به صورت مطلق آمده است: فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً»: النساء- 41، و قال تعالى «وَ يَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً ثُمَّ لا يُؤْذَنُ لِلَّذِينَ كَفَرُوا وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ»: النحل- 84 «و قال تعالى وَ وُضِعَ الْكِتابُ وَ جِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَ الشُّهَداءِ»: الزمر- 69 و مقصود شهادت بر اعمال امم و تبلیغ رسل است که بر این دومی آیه: «فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ»: الأعراف- 6 دلالت دارد. اداء این شهادت در آخرت است: «وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً»: النساء- 159ولی تحمل آن چنانکه در آیه زیر از عیسی ع حکایت شده در دنیاست: «وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً ما دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَ أَنْتَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ»: المائدة- 117. ولی نکته این است که تحمل شهادت نسبت به اعمال مردم در دنیا از طریق حس فقط نسبت به ظاهر اعمال ممکن است ولی در مورد باطن اعمال یعنی کفر و ایمان و اخلاص و فوز و فلاح و خسران و در یک کلام ما کسبت القلوب که مدار امر آخرت بر آن است: «وَ لكِنْ يُؤاخِذُكُمْ بِما كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ»: البقرة- 225 با علم حسی نمی توان به آن دست یافت بلکه علمی می خواهد که با آن به حقایق اشیاء واقف شد و این علم از آن کسی است که خداوند عهده دار تولی امر او شده است: «وَ لا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ»: الزخرف- 86، و این عیسی ع از کسانی است که شهادت به حق و شهود حقیقت اشیاء به او داده شده است. روشن است که این مرتبه از آن همه مسلمانان نیست همان طور که فضیلت یهود بر امم از آن همه یهودیان نیست بلکه به جهت وجود شاهدان در این امت به آنها نسبت داده شده است.
145. اما معنی آیه: وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ»: الحديد- 19 این است که آنان در آخرت به شهداء ملحق می شوند(واو استیناف است نه عطف) همان طور که قبلا گفتیم در آیه «وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ»: الطور- 21 الذین آمنوا مطلق نیست بلکه کسانی هستند که فقط در آخرت است که گروهی از ذریه شان به آنها ملحق می شوند.
146. اما وسط بودن امت این است که رسول در این مرتبه شهادت دارای تقدم است و امت او واسط اند و سایر مردم و امم در دنبال قرار دارند. و در آیه: د قال الله تعالى: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ وَ جاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَ فِي هذا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلاكُمْ، فَنِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصِيرُ»: الحج- 78، شهادت پیامبر و امت را متفرع بر اجتباء و نفی حرج در دین قرار داد و دین را هم ملت ابراهیم دانست، هم او که پیش از این شما را مسلم نامیده بود. این نامیدن اشاره به دعای: و من ذریتنا امه مسلمه لک است که شامل کسانی است که تمام وجود خود را تسلیم حق تعالی کرده اند. پس با این تسلیم و اجتباء و نفی حرج در دین این امت واسطه شهادت خواهد بود میان پیامبر و سایر مردم و امم. و امت مسلمه زمانی است که تعلیم و و تذکیه ای که در آیه: «رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ»: البقرة- 129، اشاره شده تحقق یابد و مقصود از تزکیه تطهیر قلوب و خلوص عبودیت است که البته برای همه امت حاصل نمی شود.
147. قبله در وما جعلنا القبله اشاره به بیت المقدس است و پاسخ این پرسش که اگر قرار بود کعبه قبله باشد چرا از اول این حکم صادر نشد و پاسخ این است که بخاطر تاثیر تربیتی که این تغییر دارد و مطیعین را ممتاز می کند.
148. لا یضیع ایمانکم یعنی نمازهای گذشته شما ارزش خود را دارد
149. لیعلمون انه الحق یا به این جهت که پیامبری حضرت را می دانستند یا از این حکم خبر داشتند
150. «و ما انت بتابع» ممکن است نهی در شکل خبر باشد
151. ضمیر یعرفونه به دلیل ابنائهم اشاره به پیامبر اکرم است نه به کتاب،تا این تشبیه درست باشد. و لابعضهم .. اشاره به یهود و نصاری است.
152. «لکل وجهه» این نکته را افاده می کند که بحث قبله را دنبال نکنند زیرا هر قومی برای خود قبله ای دارد که طبق مصلحت خود آن را انتخاب می کند پس بجای این مساله به سبقت در خوبی ها همت گمارند.
153. «و من حیث خرجت» ممکن است بر ثبوت حکم در همه احوال و شرایط دلالت کند(این تاکید ها از دشواری این حکم و واکنش های مخالفت آمیز در برابرآن حکایت دارد)
154. «لئلا یکون» هم بر این دلالت دارد که یهودیان از این تغییر به عنوان نشانه ای از پیامبر حق خبر داشتند و عملی نشدن آن را حجتی در برابر مسلمانان می دانسته اند.
155. اما «لاتم نعمتی» اشاره به فتح مکه نیست زیرا بشارت فتح مکه در سوره فتح: إذ قال تعالى «إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقِيماً»: الفتح- 2 خطاب به پیامبر است ولی این آیه اتمام نعمت بر همه است و سیاق این آیه با آیه: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً»: المائدة- 4 و «وَ لكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»: المائدة- 6، و قوله تعالى «كَذلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ»: النحل- 81 شبیه است.
156. تلاوت به خواندن الفاظ دلالت دارد و تزکیه شامل پاک کردن عقاید و اخلاق و اعمال می شود و تعلیم کتاب و حکمت شامل تمام معارف اصلی و فرعی دین می باشد.
فاذكروني أذكركم واشكروا لي ولا تكفرون [بقرة 152 ]
157. ذکر در برابر غفلت و در برابر نسیان بکار رفته است: وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا» : الكهف- 28. «وَ اذْكُرْ رَبَّكَ إِذا نَسِيتَ الآية». و نسیان گاه به لحاظ آثارش بکاررفته مثل بی توجهی به کسی یا چیزی: الیوم ننساهم.. و ذکر لفظی هم ذکر است چون نشان توجه قلبی است. پس ذکر به معنی حضور چیزی در نفس است و این هم مراتبی دارد در حالی که ذکر لفظی دارای مرتبه و شدت و ضعف نیست: «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»: الرعد- 28، و قال «وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ»: الأعراف- 205، و قال تعالى «فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آباءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً : البقرة- 200،
158. و این آیه: «وَ اذْكُرْ رَبَّكَ إِذا نَسِيتَ وَ قُلْ عَسى أَنْ يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً»: الكهف- 24 می گوید اگر از مرتبه ذکر تنزل کردی باز خدا را یاد آور و سپس انتظار راه نزدیک تر و بالاتری را داشته باش یعنی ذکر بالاتری را و نتیجه این که اذکرونی اذکرکم اشاره به این مرتبه از ذکر است که در آن ذکر در علوم عادی که در آن صورت و مفهوم معلوم نزد عالم حاضر می شود در مورد خداوند که قابل توصیف واصفین نیست مصداق ندارد: «سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ»: الصافات- 160، و قال: «وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً»: طه- 110بلکه مرحله برتری از ذکر است.
يا أيها الذين آمنوا استعينوا بالصبر والصلاة إن الله مع الصابرين [ بقرة 153 ]ولا تقولوا لمن يقتل في سبيل الله أموات بل أحياء ولكن لا تشعرون [ بقرة 154 ]ولنبلونكم بشئ من الخوف والجوع ونقص من الاموال والانفس والثمرات وبشر الصابرين [ بقرة 155 ]الذين إذا أصابتهم مصيبة قالوا إنا لله وإنا إليه راجعون [ بقرة 156 ]أولئك عليهم صلوات من ربهم ورحمة وأولئك هم المهتدون [ بقرة 157 ]
159. آیات با هم و قریب به یک جنگ نازل شده است
160. صبر هفتاد بار در قرآن بکار رفته و از بزرگترین ملکات و حالاتی است که در قرآن مورد ستایش قرار گرفته است. صبر در شرایط سختی و بلاء لازم است زیرا بدون صبر ترس و فزع حاکم می شود و قدرت تدبیر درست را برای حل مشکل را از فرد می گیرد. نماز هم انقطاع به خداست که قدرت مطلق هستی است.
161. معیت با صابران معیت اعانت است که با معیت احاطی و قیومی در هو معکم متفاوت است.
162. برزخ: با توجه به روشن بودن اعتقاد به معاد این سوال مطرح شده که چگونه این آیه نفی استبعاد حیات مردگان را می کند. برخی گفته اند مقصود آیه از حیات باقی ماندن نام نیک آنان است! این سخن به دلایلی باطل است. پاسخ این است که این آیه به حیات برزخی میان دنیا و قیامت اشاره دارد که برای مسلمانان روشن نبوده است. آیه دیگر می گوید احیاء عند ربهم .. اما در مورد کافران آمده: «وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ»: إبراهيم- 28. آیات دیگر درباره حیات برزخی عبارتند از: قوله تعالى: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ فَرِحِينَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ. يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ وَ أَنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ»: آل عمران- 171، و قوله تعالى: «حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ»: المؤمنون- 100، «وَ قالَ الَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلائِكَةُ أَوْ نَرى رَبَّنا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا كَبِيراً يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ» (و من المعلوم أن المراد به أول ما يرونهم و هو يوم الموت كما تدل عليه آيات أخر) «لا بُشْرى يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِينَ وَ يَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً. وَ قَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً. أَصْحابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِيلًا. وَ يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ
163. (و هو يوم القيامة) وَ نُزِّلَ الْمَلائِكَةُ تَنْزِيلًا. الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمنِ وَ كانَ يَوْماً عَلَى الْكافِرِينَ عَسِيراً: الفرقان- 26،و من الآيات قوله تعالى: «قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ»: المؤمن- 11، فهنا إلى يوم البعث- و هو يوم قولهم هذا- إماتتان و إحيائان، و لن تستقيم المعنى إلا بإثبات البرزخ، فيكون إماتة و إحياء في البرزخ و إحياء في يوم القيامة، و لو كان أحد الإحيائين في الدنيا و الآخر في الآخرة لم يكن هناك إلا إماتة واحدة من غير ثانية، و قد مر كلام يتعلق بالمقام في قوله تعالى: «كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ»: البقرة- 28 فارجع.
164. و من الآيات قوله تعالى: «وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ النَّارُ. يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ»: المؤمن- 46، إذ من المعلوم أن يوم القيامة لا بكرة فيه و لا عشي فهو يوم غير اليوم. و الآيات التي تستفاد منها هذه الحقيقة القرآنية، أو تومئ إليها كثيرة، كقوله تعالى: «تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ»: النحل- 63،
165. از آیاتی که بر تفاوت نفس و بدن و احکام و آثارشان دلالت دارد آیات توفی است و آیات نفخ روح و روح و امر: «وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ» الآية: السجدة- 9، ذكره في خلق الإنسان ثم قال تعالى: «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي»: الإسراء- 85، فأفاد أن الروح من سنخ أمره، ثم عرف الأمر في قوله تعالى: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ فَسُبْحانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ»: يس- 83 فأفاد أن الروح من الملكوت، و أنها كلمة كن ثم عرف الأمر بتوصيفه بوصف آخر بقوله: «وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ»: القمر- 50،
166.و آیات خلق انسان با حلقتی دیگر پس از خلقت مادی اش
167. نقص ثمرات اشاره به فرزندان است و گفته شده ثمرات درختان در برابر سایر اموال
168. آیه کیفیت صبر جمیل را نشان می دهد و عامل توانایی بر این صبر که از خدا دانستن انسان است و در نهایت پاداش چنین صبری را که صلات و رحمت و اهتداء است و بشارت به آنها
169. مقصود هم قول بدون تحقق به حقیقت این سخن نیست زیرا آن چه به انسان صبر می دهد تحقق به این علم است که انسان مملوک حقیقی خداوند است
170. فلسفه اخلاق اسلامی در این آیات مورد توجه قرار گرفته است نه توجه به غایات اخروی است و نه غایات دنیوی بلکه راه سوم است که به قرآن اختصاص دارد و آن اعتقاد به این است که همه قدرت و عزت از خداست با این اعتقاد، جایی برای صفات اخلاقی مذموم از کبر و ریای و ترس و.. نمی ماند. به این آیات توجه شود: «اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى»: طه- 8، و قوله: «ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ خالِقُ كُلِّ شَيْءٍ»: الأنعام- 102، و قوله: «الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ»،: السجدة- 7 و قوله: «وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ»: طه- 111 و قوله: «كُلٌّ لَهُ قانِتُونَ»: البقرة- 116، و قوله: «وَ قَضى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ»: الإسراء- 23، و قوله: «أَ وَ لَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ»: فصلت- 53، و قوله: «أَلا إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُحِيطٌ»: فصلت- 54، و قوله: «وَ أَنَّ إِلى رَبِّكَ الْمُنْتَهى»: النجم- 42. و نیز آیه مورد بحث: «وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ»
171. صلوات در آیه غیر از رحمت است که اولی جمع و دومی مفرد آمده و در آیه دیگر نیز: «هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً» : الأحزاب- 43 که رحمت علت صلوات ذکر شده است. صلات رحمت خاص است و رحمت هر موهبت و عطای الهی. و در این آیه رحمت اهتداء آنان بسوی خداوند است و صلوات الهی مقدمه نزول این رحمت.
إن الصفا والمروة من شعائر الله فمن حج البيت أو اعتمر فلا جناح عليه أن يطوف بهما ومن تطوع خيرا فإن الله شاكر عليم [ بقرة 158 ]
172. این عبارت برای افاده اصل تشریع حکم است نه بیان استحباب زیرا برای استحباب مناسب بود آن را مدح و تشویق کند. تطوع هم در لغت یعنی کار را از روی طوع انجام دادن که شامل واجب هم می شود و اینجا مطلق اطاعت مقصود است و اشاره به طواف یا اصل حج و عمره است.
إن الذين يكتمون ما أنزلنا من البينات والهدى من بعد ما بيناه للناس في الكتاب أولئك يلعنهم الله ويلعنهم اللاعنون [ بقرة 159 ]إلا الذين تابوا وأصلحوا وبينوا فأولئك أتوب عليهم وأنا التواب الرحيم [ بقرة 60 ]إن الذين كفروا وماتوا وهم كفار أولئك عليهم لعنة الله والملائكة والناس أجمعين [ بقرة 161 ]خالدين فيها لا يخفف عنهم العذاب ولا هم ينظرون [ بقرة 162 ]
173. بینات یعنی ادله و شواهد بر حقانیت دین که مقصود همین آیات نازله وحی است و هدی معارفی است که انسان را بسوی حق هدایت می کند. کتمان اصل آیات یا تاویل و پوشاندن معنای واقعی آن است.
174. بیناه للناس یعنی ایات برای همه مردم بیان شده است ولی مقصود این نیست که ابلاغ به فرد فرد مردم صورت گرفته بلکه روش ممکن در جامعه بشری طبق سنت تکوین این است که عده ای عالم به آیات می شوند و آنها وسیله اعلام به سایرین می شوند و به اعلام آنها بیان برای همه تحقق می یابد ولی اگر عالمان کتمان کنند حقایق را انحراف و فساد در جامعه ایجاد می شود.
175. فطری بودن دین هم به این معنی است که اگر علما دین را برای مردم به روشنی و خلوص بیان کنند فطرت همه آن را می پذیرد ولی بدون این تبیین صحیح انتظار پذیرش نخواهد بود. از این رو در ایه: فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ، ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ»
176. : الروم- 30 فطری بودن دین در کنار عدم علم اکثر مردم به آن قرار گرفته است. و آیه: «وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ» : البقرة- 213 اختلاف مردم در دین را ناشی از بغی و سرکشی علما که همان کتمان حق است دانسته است.
177. لعن خداوند دور داشتن آنها از رحمت و سعادت حقیقی است که در نتیجه انکار از روی علم حاصل می شود. و لعن لاعنان یعنی تقاضای هر لاعنی هم همین دوری جاحدان از رحمت و سعادت است. در حقیقت همان لعنی که بر شیطان نازل شد: «وَ إِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ إِلى يَوْمِ الدِّينِ»: الحجر- 35 بر این ها هم شامل است و این ها شریک همان لعن عام شیطان اند. و این ها در لعنت خالدند.
178. در روایتی که می گوید لاعنون ما هستیم اشاره به آیه: «وَ يَقُولُ الْأَشْهادُ هؤُلاءِ الَّذِينَ كَذَبُوا عَلى رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ»: هود- 18 است زیرا در قیامت فقط شاهدانند که اجازه تکلم دارند
179. و ماتوا و هم کفار تاکید بر این انکار عالمانه است زیرا کسی که بدون علم منکر حق می شود در حقیقت کافر نیست بلکه مستضعف است که امره الی الله و تایید این نظر این است که در غالب آیات کفر با تکذیب همراه آمده است. آیه: وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ» : البقرة- 39که مربوط به اولین زمان پس از هبوط و اولین تشریع های مربوط به بشر است این نکته را روشن تر می کند.
180. با توجه به مطلق بودن آیه روایاتی که آن را درباره کتمان ولایت یا درباره اهل کتاب وارد دانسته از باب جری و انطباق است.
