موزه ایران باستان به عنوان اولین موزهٔ ایران، در ۲۱ اردیبهشت سال ۱۳۱۳ به دستور رضا شاه توسط معمار فرانسوی، آندره گُدار، شروع به ساخت شد و پس از سه سال به اتمام رسید و برای بازدید عموم افتتاح شد.
مساحت کلی زمین اختصاص‌یافته به این موزه ۵۵۰۰ متر مربع بود که ۲۷۴۴ متر مربع زیربنای آن است. نما و سردر ورودی موزه به سبک نمای ایوان کسری ساخته شد، ایوان کسری نام کاخ شناخته‌شدهٔ شهر تیسفون پایتخت دولت ساسانی است که ایوان آن ۳۵ متر بلندی، ۵۰ متر پهنا و ۲۵ متر ژرفا دارد. رنگ آجرها نیز به همین منظور به رنگ سرخ تیره تعیین شده تا نمایانگر معماری عصر ساسانی باشد.
در ابتدا طبقهٔ اول موزه به بخش ایران پیش از اسلام و طبقهٔ دوم موزه به بخش پس از اسلام اختصاص یافت. هدف از احداث موزه در ابتدا موزه مردم‌شناسی بود که با گسترش تحقیقات و کاوش‌ها در زمینه باستان‌شناسی و ازدیاد روزافزون آثار، موجب گسترش موزه و تغییر نام کلی موزه، به موزه ملی ایران شد.
قدیمی‌ترین بخش پارینه سنگی موزه که از سنگ کوارتز ساخته شده‌اند، مربوط به حوزهٔ رودخانهٔ کشف رود در شرق مشهد هستند، که بیش از یک میلیون سال قدمت دارند. از دیگر مجموعه‌های قدیمی این بخش دربند و گنج پر مربوط به استان گیلان و شیوه تو در نزدیکی مهاباد است که حدود هفتصد تا دویست هزار سال قدمت دارند.
از دوره پارینه سنگی میانه که هم‌زمان با حضور انسان نئاندرتال در ایران است ابزارهای ساخته شده از سنگ آتش زنه و بقایای سنگوارهٔ جانوران مربوط به غارهای کوه زاگرس و فلات مرکزی ایران از جمله غارهای بیستون و خرم‌آباد در موزه ملی ایران به نمایش درآمده‌است.
قدیمی‌ترین بقایای انسان کشف شده در ایران، دندان وزمه است که بطور مستقیم تاریخ‌گذاری شده و در غاری بنام وزمه در نزدیکی کرمانشاه کشف شده‌است. این دندان آسیای کوچک مربوط به کودکی نُه ساله است، به روش طیف‌سنجی گاما سال‌یابی شده که تاریخی بین ۲۰ تا ۲۵ هزار سال پیش را نشان می‌دهد.
ابزارهای استخوانی و تزئینات شخصی مانند آویز صدفی، دندان حیوانات و گل اخرا که مربوط به دوره پارینه سنگی در ایران است و از مکان‌های مهم این دوره یعنی غار «یافته» در لرستان کشف شده است، ابداع ابزارهای ترکیبی، کاربرد سنگ‌ساب و نگهداری مواد خوراکی که مربوط به دوره فراپارینه سنگی است و از غارهای «علی‌تَپه» مازندران و غار «شَلَم» ایلام و چند مکان دیگر یافت شده‌اند.
آثار مربوط به دوره نوسنگی و روستانشینی در این موزه از جمله قدیمی‌ترین خشت ایران از تپه گنج‌دره، قدیمی‌ترین پیکرک‌های گلی انسان و حیوان از تپه سراب و ابزارهای سنگی هستند. شوش (خوزستان)، اسماعیل‌آباد و چشمه‌علی (تهران)، تل‌باکون (فارس) از محوطه‌های بسیار مهم در هزاره‌های پنجم و چهارم پیش از میلاد (دوره مس و سنگ) در ایران هستند که نمونه‌هایی از سفالینه‌های منقوش آن‌ها در موزه به نمایش درآمده‌اند. از نقش‌های مورد توجه در این دوره می‌توان به نقش ساده شده بز کوهی اشاره کرد که در سطح ظروف سفالین اسماعیل‌آباد و چشمه‌علی دیده می‌شوند.
ظروف، ادوات جنگی، اشیا تزئینی، پیکرک‌های انسان و جانوران از جمله اشیای فلزی اواخر عصر مفرغ و آغاز عصر آهن هستند که در موزه ملی ایران موجود است. همچنین سفال خاکستری با سطح صیقلی و داغ‌دار و همچنین ظروف با لوله‌های ناودانی، ظروف با فرم‌های جانوری و انسانی و ریتون‌ها (ظروف جانورسان) و اشیای آهنی نیز از دیگر اشیا به نمایش درآمده‌هستند.
تمدن ایلام یکی از پرشکوه‌ترین ادوار میانه است که معبد چغازنبیل یکی از مهم‌ترین بقایای معماری این دوره بوده و آثار قابل توجهی مانند پیکره گاو با کتیبه،آجرنوشته‌ها، کلون و لوله‌های شیشه‌ای چغازنبیل که از قدیمی‌ترین نمونه‌های شیشه در ایران است.
چند نمونه از آثاری که در سالن ایران باستان به نمایش درآمده‌اند از جمله: پیکره‌سازی، ساخت ظروف تزئینی از قیر طبیعی، نقوش برجسته، مهرهای استوانه‌ای، پیکرک‌ها به صورت نقش برجسته قالبی، آجرهای لعاب‌دار، اشیای بدل چینی، اشیای مفرغی و سردیس‌های تدفینی هستند.
آدرس:
خیابان امام خمینی، ابتدای خیابان 30 تیر
